ابن عدي ومنهجه في كتاب الكامل في ضعفاء الرجال

ابن عدي ومنهجه في كتاب الكامل في ضعفاء الرجال، اثر زهیر عثمان علی نور، کتابی است در معرفی ابن عدی و روش وی در نگارش کتاب «الكامل في ضعفاء الرجال».

ابن عدي ومنهجه في كتاب الكامل في ضعفاء الرجال
پدیدآوران	نور، زهير عثمان (نویسنده)
ناشر	شرکة الرياض للنشر و التوزيع مکتبة الرشد ناشرون
مکان نشر	عربستان - رياض
سال نشر	1418ق. = 1997م. =
چاپ	چاپ يکم
موضوع	ابن عدي، عبد الله بن عدي، 277 - 365ق‏. الکامل في ضعفاء الرجال - نقد و تفسير ضعفا (حديث) حديث - علم الرجال
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏ ‎‏ک‎‏2088 / 114/5 BP

اهمیت کتاب

ازآنجاکه کتاب «الكامل في ضعفاء الرجال»، از مهم‌ترین کتب جرح و تعدیل و وسیع‌ترین آنها از حیث اطلاعات بوده و مؤلف آن، دارای اسلوب و روش خاصی در جرح و تعدیل روات بوده و الفاظ و طریقه خاصی در ذکر رجال داشته است، لذا اثر حاضر نیز که به معرفی این کتاب اختصاص یافته، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

ساختار

کتاب با مقدمه‌ای از محقق آغاز و مطالب در یک تمهید، سه باب و یک خاتمه، ارائه شده است.

کتاب «الكامل في ضعفاء الرجال» عبداللّه بن‌ عدى‌ جرجانى، بزرگ‌ترین و پرمایه‌ترین اثر رجالى اهل سنت در شناخت راویان ضعیف است. این کتاب،‌ در‌ دو‌ مجلد، گزارشى است تفصیلى و تحقیقى از روزگار ابن عدى، وضع سیاسى، فرهنگى‌ و عقیدتى‌ آن روزگاران و زندگانى و آثار ابن عدى و روش‌شناسى ابن عدى از گزارش ضعفاء.

مؤلف در بخش‌ مرتبط‌ با ‌کتاب به‌تفصیل کتاب را شناسانده است. از چگونگى نسخه‌هاى کتاب‌ سخن‌ گفته و جایگاه آن را در منظر عالمان‌ این‌ فن‌ و در میان کتاب‌هاى دیگر برنموده است‌. همچنین تأثیر‌ «الكامل في ضعفاء الرجال» را بر دیگر آثار و مؤلفات درباره موضوعات برنموده و منابع و مصادر ابن عدى‌ را‌ در این کتاب نشان داده‌ است‌.

گزارش محتوا

در مقدمه، به تبیین علل و اسباب برگزیدن موضوع و خط سیر بحث پرداخته شده و سپس، ضمن اشاره به اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، به بیان مشکلات پیش‌ روی نویسنده در نگارش کتاب، پرداخته شده است.

در تمهید، چگونگی پیدایش علم جرح و تعدیل و تطور آن و نیز، تصنیفاتی که در این موضوع، به نگارش در آمده، مورد بحث قرار گرفته است.

باب اول، در شش فصل زیر، به شرح حال ابن عدی جرجانی، اختصاص یافته است:

در فصل اول، در سه مبحث، دوران زندگی ابن عدی از جنبه سیاسی، اجتماعی و علمی، مورد بحث، قرار گرفته است.

در فصل دوم، در دو مبحث، به بحث پیرامون نام، نسب، چگونگی ولادت و رشد و نمو و نیز خانواده ابن عدی، پرداخته شده است.

در فصل سوم، در دو مبحث، شیوخ و شاگردان ابن عدی، معرفی شده است.

در فصل چهارم، از عقیده و مذهب فقهی ابن عدی، در دو مبحث، سخن به میان آمده است.

فصل پنجم، به سفرهای علمی ابن عدی و تألیفات وی، اختصاص یافته و در فصل ششم، ابتدا به سخنان دیگر بزرگان در شأن و منزلت ابن عدی اشاره گردیده و سپس، به ذکر تاریخ وفات وی و چگونگی آن، پرداخته شده است.

باب دوم، تحت عنوان «كتاب الكامل بين كتب الجرح والتعديل»، مشتمل بر شش فصل می‌باشد:

در فصل اول در دو مبحث، ابتدا به توصیف اجمالی کتاب پرداخته شده و سپس، نسخ موجود از آن، توصیف شده است.

در فصل دوم، در دو مبحث، به‌منظور اشاره به جایگاه کتاب «الكامل في ضعفاء الرجال»، ابتدا به تعاریفی که علما از این کتاب کرده‌اند اشاره شده و سپس، چگونگی اهتمام علما به این کتاب، بیان شده است.

در فصل سوم، در سه مبحث زیر، به استفاده علما از کتاب «الكامل»، اشاره شده است:

1. استفاده اصحاب کتبی که در موضوع ضعفا و راویان ضعیف نوشته شده، از این کتاب؛
2. استفاده اصحاب کتب احادیث موضوعه، از این کتاب؛
3. استفاده اصحاب کتب احادیث مشهور، از این کتاب.

در فصل چهارم، در پنج مبحث زیر، روش ابن عدی در ترجمه رجال، توضیح داده شده است:

1. انواع روات مذکور در کتاب «الكامل»؛
2. تعریف راویانی که شرح حالی از ایشان ارائه شده است؛
3. بیان منتقدین پیرامون شرح حال‌های ارائه‌شده؛
4. ذکر نمونه‌هایی از احادیث مترجَمین؛
5. حکم ابن عدی بر مترجَمین.

فصل پنجم، در هفت مبحث، مقایسه‌ای است میان کتاب «الكامل في ضعفاء الرجال» و سایر کتبی که در موضوع راویان ضعیف، به رشته تحریر درآمده است که از جمله آنها، عبارت است از: کتاب «الضعفاء الصغير» امام بخاری؛ «أحوال الرجال» جوزجانی؛ «أسامي الضعفاء ومن تكلم فيهم من المحدثين» ابوزرعه رازی؛ «الضعفاء والمتروكين» نسائی؛ «الضعفاء الكبير» عقیلی؛ «المجروحين من المحدثين والضعفاء والمتروكين» ابن حبان و «الضعفاء والمتروكين» دارقطنی.

در فصل ششم، در سه مبحث، از مواردی که ابن عدی، به‌صورت زیاد، متوسط و اقل، به نقل آنها پرداخته، سخن به میان آمده است.

باب سوم، در چهار فصل زیر، پیرامون جرح و تعدیل‌هایی است که در کتاب «الكامل» وجود دارد:

1. دیدگاه ابن عدی پیرامون روایت مبتدع؛
2. دیدگاه ابن عدی پیرامون روایت مجهول؛
3. دلالت منکر نزد ابن عدی؛
4. دیدگاه ابن عدی پیرامون جرح و تعدیل مبهمین و مفسرین.

در فصل دوم، در دو مبحث زیر، مراتب جرح و تعدیل و حکم آن، نزد ابن عدی، مورد بحث قرار گرفته است:

1. الفاظ نقد و حکم آن نزد علما؛
2. الفاظ نقد و حکم آن نزد ابن عدی.

در فصل سوم، به بررسی موضع منتقدان در مورد ابن عدی پرداخته شده و در فصل چهارم، مآخذ و منابع کتاب «الكامل» بررسی شده است.

در خاتمه، به جمع‌بندی مطالب و اشاره به مهم‌ترین نتایج بحث، پرداخته شده است.

وضعیت کتاب

از جمله اقدامات تحقیقی صورت‌گرفته در کتاب، عبارت است از:

1. قرائت کتاب و استخراج مباحث از آن و یادداشت آنها در برگه‌های مخصوص و رجوع به نسخ خطی به‌منظور تصحیح متن؛
2. تصحیح و شرح امثله مذکور در کتاب؛
3. مقایسه بین ابن عدی و ساید علما در بیان مباحث؛
4. انتساب آیات قرآنی واردشده در متن، به سوره‌ها و ذکر شماره آیات و تخریج احادیث نبوی(ص)؛
5. ارائه شرح حال مختصر برای برخی از اعلام مذکور در متن، مخصوصا اسانید ابن عدی؛
6. الحاق پنج ضمیمه به کتاب، که عبارتند از: نصوص ساقط‌شده از کتاب، اسامی برخی از صحابه‌ای که نامشان در کتاب «الكامل» آمده است، اسامی ثقات، اسامی راویانی که ابن عدی از ذکر آنها غفلت نموده و معجم شیوخ ابن عدی در کتاب «الكامل»؛
7. تهیه فهارس فنی برای کتاب.

فهارس کتاب (شامل فهرست آیات قرآنی؛ احادیث نبوی(ص)؛ اعلامی که شرح‌ حالشان در کتاب ذکر شده؛ مصادر و مراجع و فهرست موضوعات)، در انتهای جلد دوم آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و ارائه شرح حال مختصر برای برخی از اعلام مذکور در متن، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. بی‌نام، «معرفی‌های گزارشی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت 1377، ‌شماره 49.