اغتنام الفوائد في التنبيه علي معاني قواعد العقائد للغزالي
| اغتنام الفوائد في التنبيه علي معاني قواعد العقائد للغزالي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مالکی، احمد بن محمد (نویسنده)
غزالی، احمد بن محمد (نویسنده) مرسی، شریف (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | قواعد العقائد. شرح |
| ناشر | دار الآفاق العربية |
| مکان نشر | مصر - قاهره |
| سال نشر | 1432ق. = 2011م. |
| چاپ | چاپ يکم |
| شابک | 978-977-344-192-1 |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | |
اغتنام الفوائد علی معانی القواعد العقائد للغزالی، اثر احمد بن محمد بن عیسی فاسی زروق مالکی (متوفی 899ق)، شرحی است بر بخش «قواعد العقائد» کتاب «احیاء علوم الدین» غزالی (450- 505ق).
احیاء علوم الدین
«إحياء علوم الدين»، کتابى است جامع در معارف اسلامى و عرفانى، اثر امام محمد غزالى طوسى (450 - 505)، عالم و متفكر بزرگ اسلامى است. این اثر، تنها کتابى است كه تقریباً همه علوم مسلمانان را به‌صورت متداخل، نه به‌صورت مجزا و منفصل، دربر داشته و یک اسلام تام الاصول را به تصویر مى‌كشد که به هيچ گروه يا فرقه‌اى گرايش ندارد و در هيچ‌یک از حوزه‌هاى علوم اسلامى نيز اسير و محبوس نيست؛ با آنكه غزالى، خود در عقايد، اشعرى و در فروع، شافعى و در بينش، صوفى بوده است. این اثر، دارای چهار ربع عبادات، عادات، مهلکات و منجیات می‌باشد. ربع عبادات، درباره آداب و دقايق سنن و اسرار معانى عبادات بوده و از ده کتاب تشكيل شده است كه یکی از این کتاب‌ها، «قواعد العقايد» است[۱].
برخی از بخش‌های کتاب احیاء به نام‌های «قواعد العقائد» و «الرسالة القدسیة المسماة بقواعد العقائد»، به‌طور مستقل چاپ شده است و شرح‌هایی بر آنها نوشته شده است[۲] و [۳]. «اغتنام الفوائد علی معانی القواعد العقائد للغزالی» یکی از آنهاست.
قواعد العقائد
این کتاب، بخشی از کتاب «احیاء علوم الدین» غزالی است که نگارنده آن را اعتقادنامه خویش تلقی می‌کند. غزالی هر چند اشعری بود، اما در این کتاب، مسائل کلامی اشاعره را نه مرتب بیان کرده و نه یک‌دست. بیانات او گاهی آسان و گاهی دشوار است و خلاصه بیان او نابرابر و غیرمساوی و در نوسان است. او می‌گوید: رساله را برای عامه مسلمانان می‌نویسد و می‌خواهد همه در حوزه «علم معامله» باشد که مردم عامی و مسلمان معتقد با آن سر و کار دارند، ولی گاه رشته کلام از دست او به‌در می‌رود و به «علم مکاشفه» می‌پردازد و پس‌ازآن که مطالبی والا ولی درعین‌حال دشوار و دور از فهم عوام نوشت، به خود می‌آید و می‌گوید: «اینک به علم معامله برگردیم» ولی باز هم پس از چند صفحه عنان کلام و سیاق بحث را فراموش می‌کند[۴].
محقق در مقدمه، به تعریف علم کلام و تعبیر از آن به علم اصول دین، علم توحید و علم عقاید، می‌پردازد، و آن را از مهم‌ترین علوم بر‌می‌شمرد. سپس از موضوع و اهمیت اعتقادات و نقش آن در زندگی فردی و اجتماعی، با استناد به آیات قرآن و سخن دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان سخن می‌راند و درنهایت یازده مورد از خصوصیات عقیده اسلامی از جمله: ربانی بودن، ثابت بودن، وسط بودن، بدون اضطراب بودن، سهل و واضح بودن و... را بازگو می‌نماید.
شرح
حجم متن «قواعد العقائد» غزالی که در انتهای کتاب آمده است، هفت صفحه بوده و شارح طی دویست صفحه به شرح آن می‌پردازد، بنابراین می‌توان این اثر را یک شرح مفصل نامید. شارح، حدود صدوبیست صفحه از کتابش را به شرح و بسط صفات الهی اختصاص داده است.
شیوه شرح کتاب، به‌صورت مزجی می‌باشد؛ بدین‌صورت که متن اصلی، در داخل پرانتز قرار گرفته و توضیحات و شرح شارح، در ادامه و لابلای متن اصلی، آمده است.
ویژگی خاصی که این شرح نسبت به سایر شروح مزجی دارد، آن است که شارح در ابتدای هریک از عبارات مصنف، عبارت «قال رحمه‌الله:» یا «ثم قال رحمه‌الله:» را آورده است.
از دیگری ویژگی‌های این شرح، علاوه بر متن روان و سلیس آن و اجتناب شارح از اطناب بیش‌ازحد مطالب و به‌کارگیری عبارات مغلق و پیچیده، می‌توان به استفاده وی از آیات و روایات فراوان، اشاره نمود[۵].
وضعیت کتاب
این شرح با تحقیق و تصحیح شریف مرسی، به چاپ رسیده است که از جمله اقدامات تحقیقی وی، عبارتند از تهیه فهرست مطالب در انتهای کتاب و تنظیم پاورقی‌ها که در آنها، علاوه بر ذکر منابع[۶]، به توضیح و تشریح برخی از کلمات و عبارات متن، پرداخته شده است[۷]. متن قواعد غزالی در انتهای کتاب آمده است[۸].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- بدوی، عبدالرحمن، مؤلفات الغزالي، المجلس الاعلی لرعایة الفنون و الآداب، قاهره – مصر، 1380ه.ق.
- بی‌نام، برگرفته از دانشنامه تحصصی کتاب‌شناسی و زندگی‌نامه «ویکی‌نور»، مدخل «إحیاء علوم الدین»، به آدرس اینترنتی:
- بی‌نام، برگرفته از شبکه جامع کتاب «گیسوم»، مدخل «قواعد العقائد یا اعتقادنامه غزالی»، دریافت دوشنبه 13 دی‌ماه 1400، به آدرس اینترنتی:
- شمس‌الدین، احمد، الغزالي (حیاته، آثاره، فلسفته)، بیروت – لبنان، دارالکتب العلمية، چاپ اول، ۱۴۱۱ ه.ق.