حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی)
حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی)، اثر محمد بن عمر فخر رازی (متوفی 606ق)، کتابی است یک جلدی به زبان فارسی با موضوع بهداشت شخصی، طب اسلامی و حکمت به معنی اعم. این رساله در سال 1390ش، دو بار به‌طور جداگانه و با فاصله‌ای اندک به چاپ رسید. نخست به کوشش سید حسین رضوی برقعی (و البته به‌انضمام ترجمه فارسی لطف‌اللّه هروی از رساله فراست فخر رازی) و سپس به کوشش محمدابراهیم ذاکر.
| حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فخر رازی، محمد بن عمر (نویسنده) ذاکر، محمد ابراهيم (مصحح و مقدمه نويس) |
| ناشر | مرکز پژوهشي ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1390ش. |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-203-016-0 |
| موضوع | پزشکي اسلامي - متون قديمي تا قرن 14
بهداشت شخصي - متون قديمي تا قرن 14 پزشکي ايراني - متون قديمي تا قرن 14 |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ف3ح7 1390 / 128/3 R |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نسخه حاضر مربوط به انتشارات میراث مکتوب است که با تحقیق محمدابراهیم ذاکر به چاپ رسیده است.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه اکبر ایرانی (مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب)، دیباچه از محقق، سرآغاز متن از نویسنده و مطالب اصلی در هشت مقالت است و هرکدام از مقالات دارای فصولی هستند که گاه تا بیست فصل هم می‌رسد.
گزارش محتوا
کتاب به هشت مقاله و هر مقاله به چند باب و هر باب نیز به چند فصل تقسیم شده است؛ بدین قرار: مقاله نخست: در بیان علامات امزجه بر سبیل اجمال مشتمل بر دو باب:
باب اول در بیان نشانه‌های مزاج‌ها بر طریق کلی: مزاج معتدل و نامعتدل از هشت روی ظاهر گردد:
- سختی، نرمی، گرمی وسردی اندام‌ها؛
- فربه یا لاغر بودن؛
- رنگ پوست و به‌ویژه چهره (از 11 رنگ سخن می‌گوید، اما 10 رنگ برمی‌شمرد: سپید، به رنگ گچ، به رنگ عاج، به رنگ ارزیز، زردی، اشقر، سرخ، سبزارنگ بی‌سرخی، تاریک، سیاه)؛
- موی (در ضمن آن دوازده پرسش با پاسخ آمده است؛ از جمله پرسش درباره سپید شدن مو و پاسخ آن)؛
- «فعل‌هاست که از قوت‌ها صادر شود وقاعده کلی است که هرگاه که فعل‌ها را قوت بر کمال باشد و در وی هیچ تشویش و نقصان نبود، مزاج معتدل بود و اگر نه چنین باشد، از آن سه قسم بیرون نبود: یا تشویشی حاصل بود، یا نقصان، یا بطلان...»؛
- احوال بول است و براز است؛ زیرا که هـر وقت که بول رنگین بود و رایحه او نیک تیز بود، دلیل [گرمی مزاج] باشد و اگر نه چنین بود، بر برودت.
باب دوم در شناختن مزاج هر اندامی در پنج فصل:
- در شناختن مزاج‌های دماغ؛
- مزاج‌های دل؛
- در مزاج‌های جگر؛
- مزاج‌های معده؛
- در شناخت مزاج‌های خصیتین و اوعیه منی.
مقاله دوم در بیان تدبیر هوا و آنچه بدان باب تعلق دارد و این مقالت مرتب است بر پنج فصل:
- اشاره به اسباب سته؛
- در بیان حاجت حیوانات به هوا؛
- دربیان تغیر هوا به سبب گشتن فصل‌های سال (اشاره به چهار فصل سال و برخی بیماری‌های رایج در این فصل‌ها و نیز درمان آنها با روش‌هایی ساده چـون«رگ زدن»، استفاده از خوش‌بوکننده‌ها وپرهیز، استفاده از لباس مناسب فصل و...)؛
- در شرح حال تن مردم در هـر شهری و جایگاهی؛
- در شرح هوای نیک و هوای معتدل.
مقاله سوم در شرح مضرت هوای مختلف و علاج هریک بر سبیل تفصیل و این مقالات شش فصل است:
- در مضرت هوای گرم؛
- در مضرت هوای سرد؛
- در آنچه از بوی ناخوش شنیدن رنجه دارد (درمان عوارضی چون سردرد با استفاده از مواد خوش‌بوکننده)؛
- در آنکه بوی خوش یابد رنجور شود: بباید دانستن که همه بوی‌های خوش نافع باشد دل و دماغ را، لیکن باشد که به سبب زیادتی گرمی یا سردی یا خشکی یا تری، این رنجه پدید آمده است؛
- در منفعت و مضرت عطرها؛
- در اسپرغم‌ها (گل [سرخ]، بنفشه، نیلوفر، نرگس، نسرین، نمام، سوسن سپید و سوسن آسمان‌گون، یاسمین، مورد، سرو).
مقاله چهارم در مشروبات: بباید دانستن که مشروبات سه قسم است: آب و شراب مست‌کننده و دیگر شربت‌ها. لاجرم این مقالت بر سه بخش قسمت کرده شد: بخش اول: در شرح صفات آب‌ها و در بخش او نه فصل است: # درمنفعت‌های آب خوردن؛
- در اقسام آب‌ها؛
- (فصل سوم ندارد)؛
- در اقسام آب‌ها (تکرار عنوان فصل دوم؛ البته در اینجا معیار تقسیم‌بندی متفاوت است).
بخش دوم از مقالت چهارم: در چهارده فصل (فصل هفتم مشتمل بر بیست پرسش و پاسخ آنهاست).
بخش سوم در انواع اشربه‌ای که در حالت صحت و حالت مرض، آن را به‌کار برند (جلاب شکر، سکنگبین، فقاع) و دو فصل پانزدهم و شانزدهم که به نظر می‌رسد در واقع متعلق به بخش دوم باشند (یعنی این بخش در اصل 16 فصل داشته است).
مقاله پنجم در تدبیر مأکولات (خوردنی‌ها) و این مقالت مرتب است بر چـهار بخش (اما فقط دو بخش آن آمده است!):
بخش اول: در طبایع مفردات که مشتمل است بر 13 فصل:
- غلات و حبوبات (گندم و جو و انواع نان‌هایی که از این دو پخته می‌شود، باقلا، نخود، گاورس، لوبیا، ماش، کنجد و برنج)؛
- گوشت‌ها (گوشت گوسفند، بز، گاو، شتر، اسب، آهو، بزغاله، ماهی، خرگوش، گورخر، گاو کوهی، بز و میش کوهی، مرغ خانگی، بط و مرغ آبی، کلنگ (درنا)، کبوتربچه و... و سرانجام گوشت نمک‌سود!)؛
- در شرح اعضای حیوانات (مانند سر بریان گوسفند، مغز، چشم، پایچه، اشکنبه و روده، جگر، سپرز، گرده، دل، شش، پیه و مغز و نیز تخم انواع مرغ‌های خانگی)؛
- در طبیعت اباها (آش‌ها و خوراکی‌های دیگر همچون قلیه و عدسی و هریسه)؛
- در شرح ابزارها (موادی چون انواع ترشی) که به سرکه و جز آن سازند؛
- در شیر و آنچه از او سازند (انواع شیر، دوغ، پنیر، روغن (کره) گاوی)؛
- در تره‌ها (کاسنی، کرفس، گندنا (آنچه امروزه تره می‌نامیم)، گشنیز، نعنا، طرخون و جز آن)؛
- در بقول (ترب، شلغم، پیاز، سیر، ریواج)؛
- در افزارهای دیگ (چاشنی‌هایی که هنگام پخت غذا می‌افزایند، همچون: زیره، دارچینی، فلفل، زنجبیل، زعفران، سرکه، نمک و جز آن)؛
- در میوه‌های تر (انگور، غوره، انجیر، زردآلو، شفتالو و شفترنگ و آلو، آلوی نیشه (نیشو)، سیب، انبرود (گلابی)، آبی (به)، انار شیرین و ترش، توت، خربزه، خربزه هندی (هندوانه)، کدو، بادنجان، عناب، ترنج، سماق)؛
- درمیوه‌های خشک (رما، کشمش، انجیر خشک، جوز (گردو)، جوز تر، بادام شیرین، بادام تلخ، پسته، فندق، عناب خشک)؛
- در شیرینی‌ها (شکر، عسل، پانیذ، پالوده، حلوا، لوزینه، قطایف)؛
- درروغن‌ها (روغن جوز، زیتون، بادام، کنجد، پسته و سرانجام تدبیر شستن روغن).
بخش دوم در چگونگی غذا خوردن و این بخش مرتب است بر دو فصل:
- در حقیقت غذا (در اینجا تقسیم‌بندی مشهور خوراکی‌ها به چهار دسته زهر، داروی مطلق، غذای دارویی و غذای مطلق آمده است)؛
- در بیان آنکه غذا چگونه باید خوردن (اندرزهای بهداشتی در خصوص دست نبردن به غذا تا پیش از گرسنگی کامل، رعایت ترتیب در خوردنی‌ها از لطیف و روان به غلیظ، نخوردن غذاهای رنگارنگ، آنچه یکجا خوردنشان مضر است، همچون: انگبین و خربزه، سیر و پیاز و فندق و بادام).
مقالت ششم: سخن در این مقالت مرتب است بر دو بخش. بخش اول، در استفراغ مباشرت کردن که خود مشتمل بر بیست فصل است. در استفراغ‌ها (مشتمل بر منافع سه‌گانه گرمابه رفتن).
مقالت هفتم، در حرکت و سکون و این مقاله مشتمل است بر چهار فصل:
- در حاجتمندی تندرستان به حرکت و ریاضت (ورزش)؛
- در وقت ریاضت (نباید هـنگامی که معده و جگر هنوز از غذا خالی نشده، ورزش کرد)؛
- در اندازه ریاضت؛
- در ریاضت جزوی (ورزش‌های ویژه هر عضو).
مقالت هشتم، در تدبیر خواب و بیداری، مشتمل بر مقدمه و دو فصل. مقدمه، در بیان آنکه خواب چیست؟
- اندر منافع خواب؛
- در آنچه چگونه باید خفتن؟[۱].
وضعیت کتاب
محقق در دیباچه کتاب، از نسخه‌های خطی کتاب یاد کرده و دریاره ویژگی آنها و اینکه بر کدام تکیه نموده و چه رمزی برای هریک جعل کرده، توضیح داده است[۲].
فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده و نمایه‌های کتاب، شامل: افراد، جاها، داروها، خوراکی‌ها، بیماری‌ها، جانوران، وزن‌ها و اندازه‌ها در انتهای آن. پس از فهرست نمایه‌ها مقدمه‌ای به زبان انگلیسی در انتهای اثر ذکر شده است.