سوابق عنوان المجد في تاريخ نجد

سوابق عنوان المجد في تاريخ النجد
سوابق عنوان المجد في تاريخ النجد
پدیدآوران	منیف، عبدالله بن محمد (محقق و معلق) ابن‌بشر، عثمان بن عبدالله (نویسنده)
ناشر	دار البشائر الإسلامية
مکان نشر	لبنان - بيروت
سال نشر	1429ق. = 2008م.
چاپ	چاپ دوم
موضوع	نجد - تاريخ نجد - تاريخ - جنگ‏ها عربستان سعودي - تاريخ
زبان	عربي
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏/الف2ن3 / 247/9 ‏DS‎‏
	v; t; e;

سوابق عنوان المجد في تاريخ النجد، بخش انتهایی کتاب «عنوان المجد في تاريخ النجد» تألیف عثمان بن عبدالله بن بشر (متوفی 1290ق)، معروف به ابن بشر است که حـوادث نـجد در سال‌های 912‌ تا‌ 1156‌ق در آن ذکر شده است. این کتاب با مقدمه و تحقیق عبدالله بن محمد منیف منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه محقق و حوادث سال‌های 912‌ تا‌ 1156‌ق نجد به‌صورت سال‌نگاری تحت عنوان «سابقه» است.

ابن بشر کتابش را از مصادر متعدد گرفته که به برخی اشاره کرده و بیشترین و مهم‌ترین آنها را نادیده گرفته است^[۱]‏. تاریخ مختصر محمد بن علی بن سلوم، ترسیمات و مصادر شفاهی از مصادری است که اشاره کرده است^[۲]‏.

گزارش محتوا

کتاب تاریخ عثمان بن بشر معروف به «عنوان المجد في تاريخ نجد» مشتمل بر تمامی تواریخ نجدیه پیش از خود مانند: «تاريخ الشيخ أحمد بن محمد المنقور»، «تاريخ ابن يوسف»، «تاريخ ابن غنام» معروف به «روضة الأفكار والأفهام»، «تاريخ ابن ربيعة»، «تاريخ ابن عباد»، «تاريخ ابن لعبون»، «تاريخ ابن عضيب» و «تاريخ الفاخري» است. اهمیت تاریخ ابن بشر از این جهت است که نویسنده‌اش با دیدگاه نافذ و اطلاعات وسیع و علم فراوانش توانسته است اتفاقات پیش از اولین قیام دولت سعودی و ظهور دعوت اصلاحی را رصد کند. اگرچه عنوان کتاب از تاریخ اقلیم واحدی حکایت دارد، اما خواننده اتفاقات این کتاب تاریخی، آن را مشتمل بر بیشتر اقالیم جزیرةالعرب می‌یابد. در حقیقت نویسنده این اثر نیز مانند دیگر آثار تاریخی فقط تاریخ آن اقلیم را بیان نمی‌کند؛ به‌عنوان مثال «تاريخ ابن يوسف» به‌طور خاص مشتمل بر تاریخ وشم و اشیقر نیز هست. روشن است که نویسنده عنوان کتاب را به‌اقتصار نجد گذاشته است؛ به این اعتبار که مقصودش رصد حوادث تاریخی مرتبط با تاریخ نجد و بزرگان این شهر است، ولذا ذکر سرزمین‌های دیگر نیز به جهت نفوذ حکومت سعودی به نجد و مقدار ارتباط حاکمان نجد با امرای آن سرزمین‌ها ذکر می‌شود^[۳]‏.

ابن ‌بشر از شخصیت‌های معاصر مـحمد بن عـبدالوهاب بود؛ به همین جهت، «عنوان المجد في تاريخ النجد» نزد وهابیت و تاریخ‌پژوهان اهمیت ویژه‌ای دارد. در این کتاب، ابن‌بشر به‌صورت مفصل به حوادث سال‌های 1153 تا 1267‌ق پرداخته است؛ یعنی دقیقاً حوادث تاریخی دوران اول وهابیت. این کتاب به‌حدی اهـمیت دارد که عربستان بارها و بارها آن را به چاپ رسانده است. ابن عبداللطیف آل‌شیخ، مفتی اسبق عربستان، بر این کتاب‌ تقریظ‌ زده و از ابن ‌بشر با عنوان ادیب بزرگ و مشهور نام برده است. الیکسی فاسیلییف، محقق روس‌تبار، می‌گوید: «دو تاریخ‌نگار نـزد وهـابیت مورد قبول هستند: اول ابن ‌غنام و دوم ابن ‌بشر»^[۴]‏.

چنان‌که از نـام کـتاب پیداست، این کتاب به بیان‌ حوادث‌ نجد، که چگونگی پیدایش و ترویج اندیشه وهابیت را تبیین می‌کند، می‌پردازد. در انتهای جلد دوم این کتاب، به‌صورت مختصر به حـوادث نـجد در سال‌های 912‌ تا‌ 1156‌ق نیز اشاره کرده است. وی‌ نام‌ این‌ بخش از کتاب را «سوابق عنوان المجد في تاريخ نجد» قرار داده که به‌صورت مستقل [با مقدمه و تحقیق عبدالله بن محمد منیف] با همین عنوان چاپ شده‌ است‌. ابـن ‌بشر‌ در ابـتدای ایـن فصل بیان می‌کند که مـراد‌ وی‌ از «سـوابق»، حوادثی است که قبل از محمد بن عبدالوهاب اتفاق افتاده است^[۵]‏.

محقق کتاب در توضیح معنای «سوابق» که در عنوان کتاب آمده و در ابتدای هر خبر نیز با لفظ مفرد «سابقه» آمده است - با اینکه گاهی خبر دارای سابقه نیست - ‌می‌نویسد: در اصطلحاح علمای شرع به معنای اتفاقی است که قاضی درباره آن حکمی می‌دهد که سابقه پیشین ندارد. همچنین چه‌بسا به معنای اتفاقی باشد که پیش از آن ذکر نشده یا مشهور نیست^[۶]‏.

در کتاب سوابق ابن بشر، اختصار و تمرکز بر وقایع تاریخی غلبه دارد. او به شرطش در عدم استغراق در ویژگی‌ها عمل کرده و از وقایع حاشیه‌ای فراوانی که در «تاريخ المنقور» آمده و به بعضی سرزمین‌های نجد مانند شهرهای سدیر و غیر آن یا تاریخ معینی مربوط است، دوری گزیده است. همچنان‌که از برخی وقایعی که ابن یوسف ذکر کرده، چشم‌پوشی کرده است؛ چراکه از دیدگاه او با شیوه کتاب هماهنگ نبوده یا اینکه به هدف نگارش کتاب سوابق کمکی نمی‌کند. شیوه ابن بشر این بود که در سوابق، وقایع سال‌های پیش از پیمان درعیه را ذکر کند^[۷]‏. محمد بن سعود در سال 1157ق در پیمان درعیه متعهد شد عقاید وهابی را در سراسر بلاد عرب بگستراند و محمد بن عبدالوهاب نیز پذیرفت در این شهر بماند و با امیر دیگری هم‌پیمان نشود. برخی محققان تاریخ انعقاد این پیمان را شروع دولت اول سعودی می‌دانند^[۸]‏.

بخش عمده‌ای از سوابق به ولادت‌ها و وفیات اختصاص دارد. از جمله سابقه ولادت محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان در سال 1115ق در شهر عیینه و پرورش در این شهر است^[۹]‏. همچنین از بیماری‌ها و تلفات آن سخن گفته است. او وقوع طاعون عظیم در سال 1101ق در بصره و اطراف آن را متذکر شده است^[۱۰]‏. همچنین از گسترش وبا در سال 1138ق در عیینه یاد کرده که بیشتر مردم شهر حتی حاکم آن عبدالله بن محمد بن معمر که حاکمی مقتدر بوده را به کام مرگ کشید^[۱۱]‏.

نویسنده در انتهای کتاب پس از اشاره به اینکه سوابق حوادث پیش از 1157ق و پیمان درعیه است. از حکومت آل سعود در نجد با عنوان ولایت اسلامی که عمل به کلمه شریفه «لا إله إلا الله» را زنده کرد یاد می‌کند که در راه خدا جهاد کردند و شعائر اسلام را زنده و اعتقادات و متعبدات همانند عبادت بت‌ها را باطل نمودند. جالب آنکه می‌نویسد: «حقنت الدماء وأوفي بالذمام»^[۱۲]‏.

ابـن‌ بشر بـه‌گونه‌ای در حق محمد بن عبدالوهاب سخن‌ گفته‌ است‌ که گویی پیامبری جدید در قرن دوازدهم طـلوع‌ کـرده‌ و بـه او وحی می‌شده است. او با ذوق‌زدگی خاصی به جنایات وهابیت پرداخته‌ و از‌ این جنایات با عنوان «فـتوحات» یـاد‌ مـی‌کند. کلمه‌ «فتوحات» برای‌ جایی به‌کار می‌رود که مردم آن‌ منطقه مـشرک هـستند و اسلام برای نخستین بار به آن منطقه وارد شده است‌... بنابراین‌، اسـتفاده‌ از کـلمه «فـتوحات» توسط ابن‌ بشر‌، دارای‌ معنای‌ خاصی است کـه‌ بـر‌ شرک مردم نجد دلالت‌ دارد‌. این در حالی است که مردم نجد پیرو مذهب حـنبلی و از اهـل‌سنت بودند^[۱۳]‏.

در رابطه با «جلوگیری از خون‌ریزی و حفظ آبروی مردم» نیز همین بس که در «عنوان المجد في تاريخ النجد» به حمله وهابیت به کربلا اشاره شده است: «آنها از دیوارهای شهر بالا رفتند و مردم را غافلگیر کردند و غالب اهالی کربلا را در بازارها و خانه‌ها کشتند و قبه واقع بر مزار امام حسین(ع) را خراب کردند. آنان در حالی شهر را ترک کردند که حدود دو هزار نفر را کشته بودند»^[۱۴]‏.

وضعیت کتاب

در تحقیق کتاب از سه نسخه خطی استفاده شده که در مقدمه معرفی شده‌اند^[۱۵]‏. در پاورقی‌ها اختلاف نسخ، مستندات و ارجاعات مفیدی ذکر شده است. در انتهای کتاب در بخشی با عنوان «ملاحق»، ابتدا شجره‌نامه آل‌سعود نزد ابن بشر، اشراف مکه، حاکمان دولت جبریه در احساء و حکام بنی‌خالد به‌صورت درختی ارائه شده است، سپس نمایه الفاظ و کتب، فهرست مصادر و مطالب ذکر شده است.

پانویس

↑ ر.ک: مقدمه، ص8
↑ ر.ک: همان، ص16-15
↑ ر.ک: همان، ص7-5
↑ ر.ک: محیطی، مجتبی، ص163
↑ ر.ک: همان، ص164
↑ ر.ک: مقدمه، ص8
↑ ر.ک: همان، ص13
↑ ر.ک: لاهوتی، بهزاد، ص519
↑ ر.ک: متن کتاب، ص134
↑ ر.ک: همان، ص116
↑ ر.ک: همان، ص154
↑ ر.ک: همان، ص168
↑ ر.ک: محیطی، مجتبی، ص165
↑ ر.ک: کاشانیان، مصطفی، ص125
↑ ر.ک: مقدمه، ص23-20

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.
کاشانیان، مصطفی، «جنایات وهابیت»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مبلغان، تیر و مرداد 1396، شماره 216، ص‌123 تا 129، به آدرس اینترنتی:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1301642
محیطی، مجتبی، «سلسله گزارش‌هایی از آثار اهل ‌سنت در نقد افکار وهابیت»، گزارشی از کتاب «عنوان المجد في تاريخ نجد»، پایگاه مجلات تخصصی نور، سراج منیر، تابستان 1397، شماره 30، ص‌163 تا 178، به آدرس اینترنتی:
https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1497314
لاهوتی، بهزاد، «درعیه»، پایگاه مجلات تخصصی نور، دانشنامه جهان اسلام، ج17، ص‌519 تا 520، به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1701782

وابسته‌ها

[1] ر.ک: مقدمه، ص8

[2] ر.ک: همان، ص16-15

[3] ر.ک: همان، ص7-5

[4] ر.ک: محیطی، مجتبی، ص163

[5] ر.ک: همان، ص164

[6] ر.ک: مقدمه، ص8

[7] ر.ک: همان، ص13

[8] ر.ک: لاهوتی، بهزاد، ص519

[9] ر.ک: متن کتاب، ص134

[10] ر.ک: همان، ص116

[11] ر.ک: همان، ص154

[12] ر.ک: همان، ص168

[13] ر.ک: محیطی، مجتبی، ص165

[14] ر.ک: کاشانیان، مصطفی، ص125

[15] ر.ک: مقدمه، ص23-20

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]