شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل
| شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | غزالی، احمد بن محمد (نویسنده) |
| ناشر | مطبعة الإرشاد |
| مکان نشر | عراق - بغداد |
| سال نشر | 1390ق. = 1971م. |
| چاپ | چاپ اول |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | ع4غ4 / 66 BC |
شفاء الغليل في بيان الشبه والمخيل ومسالك التعليل، عنوان اثری است از محمد بن محمد غزالی، معروف به امام محمد غزالی، که به زبان عربی در یک جلد نوشته شده است. موضوع این کتاب، قیاس اصولی با همان ارکان معروفش برای علمای اصول است. بحث از قیاس، جنبه‌های دقیق و مباحث دشواری را در خود دارد که از دقیق‌ترین آنها می‌توان علت و مسالک آن را نام برد. غزالی، با دقت تمام این مباحث را در این کتاب بیان کرده و آنها را طوری با جزئیات شرح داده که در سایر کتاب‌های اصولی، کمتر می‌توان چنین بیانی را در این مباحث یافت.
تحقیق این اثر، توسط دکتر حمد عبید کبیسی به‌عنوان گذراندن رساله دکتری انجام شده است.
ساختار
کتاب، حاوی مقدمه نافع قاسم (رئیس وقت دیوان اوقاف عراق)، مقدمه تحقیق، مقدمه نویسنده و محتوای مطالب در 5 بخش (رکن) است که هرکدام فصل‌هایی دارد. منابع کتاب به‌تفکیک شامل کتاب‌های تفسیر و حدیث، کتاب‌های اصول و فقه و کتاب‌های متنوع، در انتهای اثر در بخش فهارس فنی ذکر شده است[۱].
گزارش محتوا
غزالی، نه‌تنها در میان دانشمندان مسلمان، بلکه در میان دانشمندان همه فرقه‌ها جایگاه علمی خود را دارد. وی به دلیل قدرت استدلال، شدت معارضت در آن و توانایی آشکار کردن شایستگی‌های اسلام و دفاع از آن در مقابل دشمنان و رد شبهات از این دین، لقب حجت‌الاسلام گرفت. غزالی شیوه خاص خودش را در عرضه قواعد علوم و بسط قضایای علمی داشت. او، فقط به نقل خشک و ساکت اطلاعات روایت اکتفا نمی‌کرد، بلکه بیشتر اوقات متعهد بود از قواعد تبعیت کند و ذکر مسائل علمی را با ذکر مثال‌هایی ساده کند تا آموزنده، با این مسائل انس گرفته و در تحصیل علم، بانشاط و فعال باشد. وی در اکثر کتاب‌هایش که در فنون مختلف نگاشته، از همین شیوه استفاده کرده است. به‌خاطر همین اوصاف، دانشمندان غربی در زمینه تعلیم و تربیت و روان‌شناسی، وی را در زمره امامان اولیه دانشمندان اسلامی در این هنرها شمردند و کتاب‌های غزالی بر اساس این ذهنیت تربیتی، منتشر شده است؛ کتاب‌هایی که برخی کوتاه و برخی طولانی، برخی آسان و متناسب با سطح آغازگران و مبتدیان و برخی ظریف و عمیقند و از نظر ذهنی با ذهنیت‌های دانشمندانی که پایشان در علوم محکم شده، تناسب دارند. از جمله کتاب‌های او می‌توان به «إلجام العوام عن علم الكلام» و «المضنون بـه عـلی غـير أهله» اشاره کرد[۲].
غزالی کتاب‌های بسیاری در زمینه علوم مختلف دارد که بیشتر آنها در زمینه الهیات (کلام)، عرفان (تصوف) و اصول است. از جمله کتاب‌های اصولی او «شفاء الغليل في بيان الشبه والطرد والمخيل ومسالك التعليل» است که گاه با عنوان مختصر «شفاء الغليل في مسالك التعليل» از آن یاد می‌شود. موضوع این کتاب، قیاس اصولی با همان ارکان معروفش برای علمای اصول است[۳].
قیاس از ادله‌ای است که با استمداد از آن احکام شرعی استنباط می‌شود. قیاس در اثبات احکام، محل اختلاف نظر علمای اولیه اسلام در تلقی از آن به‌عنوان دلیل اثبات حکم شرعی بوده و کتاب‌های اصولی سرشار از بحث درباره این مطلب است. صحبت در مورد این مبحث اصولی، ثروت فکری شگفت‌انگیزی برای ما برجای گذاشته است که بیانگر روشنایی ذهن نیاکان اصولی ماست[۴].
بحث از قیاس، جنبه‌های دقیق و مباحث دشواری را در خود دارد که از دقیق‌ترین آنها می‌توان علت و مسالک آن را نام برد. غزالی، با دقت تمام این مباحث را در این کتاب بیان کرده و آنها را طوری با جزئیات شرح داده که در سایر کتاب‌های اصولی، کمتر می‌توان چنین بیانی را در این مباحث یافت. اساسا نام‌گذاری کتاب به «شفاء الغليل في مسالك التعليل»، نشانگر توجه غزالی به مطالب فوق است، بلکه دلالت بر این دارد که این کتاب اساسا برای بیان همین مطلب نوشته شده است؛ هرچند واقعیت این است که این کتاب به بیان سایر ارکان قیاس نیز پرداخته است؛ چنان‌که خود نویسنده می‌گوید: مطالب کتاب قیاس را به 5 بخش اصلی تقسیم کرده‌ام[۵].
این کتاب از دقیق‌ترین و عمیق‌ترین کتاب‌های اصولی است و مثال مناسبی است برای نشان دادن قوت استدلال غزالی و استحضار شواهد و مثال‌ها از جانب وی. همچنین این کتاب، دلیل قاطعی بر ذهنیت بارور غزالی در علم اصول است.
از واقعیت دور نشده‌ایم اگر بگوییم: این کتاب، از جلیل‌ترین کتاب‌های غزالی در این فن است و شیوه وی در آن، همان شیوه‌ای است که در بیشتر آثارش از لحاظ تکیه به مثال‌ها در توضیح قواعد و بسط آنها در پیش گرفته، با اختلافی در اسلوب و پاره‌ای مصطلحات...[۶].
ویژگی این کتاب، شیوه ادبی بسیار قوی آن است که در کتاب‌های این فن، مشاهده نمی‌کنیم. غزالی، مباحث دقیق کتاب قیاس و مهم‌ترین مباحث آن را در این کتاب برای ما به امانت گذاشته است. وی در مقدمه این کتاب، به جایگاه آن در علم اصول تنبیه داده و گفته که هر کسی را یارای این نیست که به اعماق مطالب این کتاب نفوذ کرده و مرواریدهایش را استخراج کند، بلکه لازم است از یک سطح خاصی از فرهنگ و هوشیاری ذهنی برخوردار باشد. او پس از دیباچه در خطبه کتاب کلماتی موزون در این‌باره بیان می‌کند که این‌گونه آغاز می‌شود: «أمـا بـعد فإن إلحـاحك أيـها المـسترشد في اقتراحك ولجاجك في إظهار احتياجك إلی شفاء الغليل في بيان مسالك التعليل من المناسب والمؤثر والشبه والطرد والمخيل... هزم لجاجي في التسويف والتساهل وحل عقدة عـزمي في الممالطلة والتكاسل، فانجررت إلی تحقيق أربك واستخرت الله تعالی في إسعافك بمطلبك وأتيت فيه بالعجب العجاب ولباب الألباب وكشفت عن وجوه أسراره غمة الحجاب وقشعت عن مغمضاته غواشي الارتياب»[۷] و سپس خواننده را به نصیحتی عتاب‌آلود توجه می‌دهد که برای بهره‌بردن از این اثر لازم است خواننده، 4 شرط را در خود داشته باشد. این چهار شرط عبارت است از: کامل شدن درک عقلانی که حاصل وفور عقل و روشنی ذهن است؛ خوش‌فهمی و سرشاری از قریحه و استعداد و باروری عقل با دقت در زاویه نگاه با نگاه به غوامض و مسائل مشکل؛ جدایی از سرسختی و عناد و درنده‌خویی‌های عادت و آشنایی با سخنان و نظرات اصولیان و مبانی کلمات آنان و شیوه احتجاجاتشان[۸].
درهرحال غزالی در این کتاب، مباحث قیاس را به شکل مستوفی و کامل بیان نکرده، بلکه به بیان مباحث دقیق و مشکل این مسئله اصولی، بسنده کرده است. وی در این‌باره می‌نویسد: بحث‌هایی از مباحث قیاس هست که در این کتاب متذکر آن نشدم؛ چراکه آنها را در کتاب «المنخول» - که یکی دیگر از کتاب‌های خود غزالی است - می‌توان یافت. لذا غزالی همتش را صرف بیان مباحث مشکل قیاس در این کتاب کرده و حتی می‌توان گفت که از میان مسائل مشکل هم، مسائل مهمش را برگزیده است[۹].
وضعیت کتاب
صفحات 39 تا 52 کتاب، حاوی تصاویر رونوشت صفحات عنوان و اول و آخر نسخه‌های خطی متعدد کتاب است.
فهرست‌های فنی کتاب، به‌ترتیب عبارت است از: فهرست آیات، احادیث و آثار، اعلام و فرق و کتب و اماکن، فهرست مطالب، فهرست فروع فقهی، فهرست منابع (شامل کتاب‌های تفسیر و حدیث، کتاب‌های اصول و فقه و کتاب‌های متنوع) و فهرست خطاهای چاپی[۱۰].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه، خطبه و فهارس فنی کتاب.
- محمد عميرة علي، «من نوادر مخطوطات مكتبة الأزهر: شفاء الغليل في مسالك التعليل الغزالي»، مجلة الأزهر»، السنة الخامسة والخمسون، رجب 1403، الجزء 7، (4 صفحه - از 970 تا 973)، پایگاه اینترنتی مجلات نور (نورمگز).