عصرة المنجود فی علم الكلام
| عصرة المنجود في علم الكلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | نباطی عاملی، علی بن محمد (نویسنده)
سبحانی تبریزی، جعفر (اشراف) تنکابني، حسين (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الإمام الصادق عليه‌السلام |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1428ق, |
| شابک | 978-964-357-275-4 |
| موضوع | کلام شيعه اماميه - متون قدیمی تا قرن 14 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 210/6 /ن2ع6 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
عصرة المنجود في علم الكلام، تألیف عالم و متکلم شیعی علی بن محمد بن یونس عاملی بیاضی (متوفی 877ق)، مشهور به «بیاضی»، مکمل اثر مشهور دیگرش «الصراط المستقيم» در علم کلام است. این اثر با مقدمه آیت‌الله سبحانی و با تحقیق حسین تنکابنی منتشر شده است.
ساختار
کتاب، مشتمل بر مقدمه تحقیقی آیت‌الله جعفر سبحانی، 21 باب و یک خاتمه است. برخی ابواب خود مشتمل بر مباحث و اطرافی است.
گزارش محتوا
در مقدمه آیت‌الله جعفر سبحانی، شرح حال بیاضی، جایگاه و مکانت علمی، اساتید و شاگردان و آثار بیاضی مطرح شده است. در بخشی از این مقدمه، «عصرة المنجود» یکی از القاب امام علی(ع) دانسته شده و گفته شده که گزینش این نام برای کتاب چه‌بسا اشاره به دو مطلب داشته باشد:
- اول اینکه تمسک به ائمه اهلبیت(ع) - که اعدال و همتایان کتاب خدا هستند - تنها وسیله نجات از هلاکت پس از قرآن کریم است.
- دیگر اینکه این کتاب از انوار کتاب الهی و آثار ائمه اهلبیت(ع) اقتباس شده، پس عصرة المنجود (پناهگاه اندوهگین) از تمامی غمها و اندوه‌هاست[۱].
«الصراط المستقيم في مستحقي التقديم»، مهمترین و مفصل‌ترین اثر بیاضی است و شهرت وی نیز به سبب تألیف همین اثـر اسـت. به جهت قوت علمى و قدرت بیان، برخى آن را در مباحث امامت بهترین کتاب پس از «الشافي» اثر سید مرتضى علم‌الهدى می‌دانند، بلکه مىتوان گفت این اثر را بر آن ترجیح داده‌اند[۲].
عصرة المنجود که بعد از صراط مستقیم به نگارش درآمـده اسـت، با توجه به مباحث مطرح‌شده در آن مىتوان آن را مکمل الصراط المستقيم دانست[۳] و باید پس از آن تألیف شده باشد؛ زیرا بارها در آن به این کتاب ارجاع داده است[۴].
بیاضی به‌عنوان متکلمی امامی در مکتب جبل‌عامل، از مشایخ آن بوم، به‌ویژه شهید اول متأثر بوده و با عنوان «علامه زمان» از او یاد کرده و به شرح برخی از آثارش پرداخته است. او در آثار کلامی خویش، برخلاف نصیرالدین طوسی از صبغه فلسفی دادن به مسائل کلامی خودداری کرده و از متکلمان شیعی پیش از وی پیروی نموده است. از شاخصترین آراء کلامی او، مخلوق دانستن قرآن کریم، اعتقاد به «صرفه» در اعجاز قرآن و قول به «نسبت و اضافه» در ماهیت علم است. بیاضی گرایشی به اندیشه‌های فلسفی نداشته و نمونه‌هایی چون رد استدالال فلسفی بر ضرورت بعثت انبیا و رد قاعده «الواحد» نشان‌دهنده بی‌توجهی او به فلسفه است. بی‌اعتنایی او به شیوه نصیرالدین طوسی نیز شاید به همین سبب بوده و این رویکرد، به‌ویژه در عصرة المنجود بازتاب‌های چشمگیرتری یافته است. بیاضی نسبت به اندیشه‌های صوفیانه نیز روی خوش ننموده است[۵].
از نکات برجسته در آثار کلامی وی، اهتمام به ارائه شواهد متنوع از گفته‌های صاحبان اقوال و مستندسازی و نیز گردآوری آراء پیروان فرق و مذاهب گوناگون است و از این رهگذر منقولات او را باید دربردارنده آثاری دانست که در طول زمان از میان رفته‌اند[۶].
اثر مهم وی عصرة المنجود دربردارنده موضوعات و باب‌های مختلف علم کلام است. چنان‌که اشاره شد وی در این اثر از شیوه نصیرالدین دوری گزیده و به متکلمان امامی پیش از او نظر داشته است. در مقام مقایسه میان آنان با آثار کلامی نصیرالدینطوسی، باید گفت: بیاضی در این کتاب، کلام خود را با سخن از ضرورت بحث عقلی آغاز می‌کند و «مباحث وجود و احکام آن» در کتاب‌های نصیرالدین طوسی و پیروان او، جای خود را در این کتاب به «وجوب معرفت و طرق آن» داده است. دیگر آنکه برخلاف این آثار که به علت فلسفی شدن نظم مباحث، از موضوعاتی همچون «ضرورت شکر»، «معرفت حدوث اجسام»، «خَلق اعمال»، «استطاعت»، «خلق قرآن» و «مؤمن فاسق» در آنها سخنی نرفته است، بیاضی در کتاب خود به شیوه قدما به‌تفصیل به این مباحث پرداخته است. از همین روست که به اقوال و آراء و ادله معتزله تمایل نشان می‌دهد. پیداست که این اختلاف روش، تنها در نگرش کلامی وی بوده و در مسائلی چون «فلک» که صبغه فلسفی بحث بیشتر است، به آثار نصیرالدین طوسی استناد می‌جوید. با توجه به یادکرد بیاضی از الصراط المستقيم، در عصرة المنجود، باید گفت این کتاب ظاهراً در دو دهه پایانی عمر او نگاشته شده است[۷].
ویژگی‌های کتاب
- علامه بیاضی در این کتاب، به‌ویژه در باب امامت، در ورای قواعد عقلی، از کتاب و سنت طرح بحث کرده و دلیل آورده است.
- نویسنده تنها به بیان مذهب و اعتقادات خود در همه ابواب کتاب بسنده نکرده، بلکه به آراء و نظرات دیگران نیز با نقد و تحلیل اشاره کرده است؛ لذا این کتاب همانند موسوعه کاملی در علم کلام است.
- نویسنده گاهی به فرقه‌های کلامی که اثری از آنها در این عصر نمانده، مانند فرقه مقاربه اشاره کرده است و این از اطلاعات وسیع او در موضوع ملل و نحلل حکایت می‌کند.
- در این کتاب از برخی مصادری که اثری از آنها نمانده، مانند الدر االنضيد ابن بابویه (شیخ صدوق) نقل شده است.
- نویسنده از مکتب سید مرتضی و شاگردش محقق طوسی تأثیر پذیرفته و به همین خاطر به هنگام بحث از معجزات، مسئله صرفه را ذکر کرده که از آراء سید مرتضی در مبحث اعجاز قرآن کریم است[۸].
وضعیت کتاب
محقق در تحقیق و تصحیح کتاب از دو نسخه استفاده کرده است[۹]. او صحیح الفاظ را در متن ذکر کرده و اختلاف نسخ را در پاورقی تذکر داده است. استخراج آیات و مصادر روایات و اقوال و ارجاع به کتب کلامی اصلی از دیگر فعالیتهای تحقیقی محقق اثر است.
فهارس آیات، احادیث، اشعار، اسامی معصومین، انبیا، امکنه، مذاهب و فرق، مصادر تحقیق و مطالب در انتهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه محقق.
- شهسواری، حسین، «ارجوزه «ذخيرة الإيمان» زین‌الدین علی بن محمد بن یونس عاملی بیاضی (791-877ق)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، میراث شهاب، بهار 1392، شماره 71، صفحه 55 تا 74.
- دیانت، علی‌اکبر، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج13، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1383.
- میرشریفی، سید علی، دانشنامه جهان اسلام، ج5، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، 1379.