ضوابط الرضاع

‏ ضوابط الرضاع
پدیدآوران	میرداماد، سید محمدباقر بن محمد (نويسنده) میردامادی، مجتبی (مصحح)
ناشر	مرکز بين‌المللي ترجمه و نشر المصطفي (ص)
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1393ش/1436ق، مجلد2: 1393ش/1436ق
موضوع	فقه جعفری - قرن 11ق، شير مادر (فقه).
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

برای دیگر کاربردها، ضوابط (ابهام زدایی) را ببینید.

ضوابط الرضاع، به زبان عربی اثر سید محمدباقر داماد، مشهور به میرداماد (متوفی 1040ق)، به موضوع شیردهی به کودک و احکام مرتبط با آن اختصاص دارد. سید مجتبی میردامادی بر کتاب، مقدمه نوشته و آن را تصحیح کرده است.

ساختار

کتاب، در دو جلد تنظیم شده و مشتمل بر سخن ناشر، مقدمه محقق، مقدمه مؤلف، سه استبانه، تختمه و خاتمه است. هر استبانه نیز شـامل چند‌ ضابطه، مسئله و تتمه است.

گزارش محتوا

بدون شک رضاع یکی از مباحث پیچیده و دشوار در فقه فریقین است که مستلزم بحث تفصیلی دقیقی است. علما در این رابطه دیدگاه‌های متنوعی دارند. سبب اهتمام علما به این مسئله قضیه حرمت منتشره و آثار مترتب بر آن، به‌ویژه در نکاح است؛ پس همانا رضاع یکی از اسباب حرمت نکاح در اسلام شمرده می‌شود؛ چراکه حرمت نکاح بین زن و مرد - خواه به‌نحو دائم یا موقت - ‌یا فقط مستند به نسبت استوار بین آن دو است، مانند حرمت نکاح بین مرد و مادرش، یا مستند به شیردهی است که به یکی از عناوین مادر رضاعی یا خواهر رضاعی محقق می‌شود، یا تنها مستند به سبب است، مانند ازدواج با زنی که در عده است با علم به آن، یا مستند به مرکب از نسب و غیر آن است، مانند ام الزوجه نسباً یا رضاعاً که حرمتش نسبت به همسر دخترش به مجموع هر دو امر بازمی‌گردد. فقها از این قسم از اسباب تحریم تعبیر به مصاهره می‌کنند‏.

بنابراین بر فقیه لازم است که مصادیق رضاع و احکام آن و تفصیل شروطی که در آن است را تبیین کند؛ تا حکم روشن شود و مکلفین از ازدواج با محارم به سبب رضاع که موجب برجای گذاشتن اولاد شبهه و مشکلات دیگر می‌شود، اجتناب کنند‏.

در این رساله از ادله قاعده رضاع و ارکان تحقق آن و احکام و شروطش و نیز مهر صغیره و کبیره و راه‌های اثبات رضاع و مباحث مترتب بر نکاح و اولاد آن و از حضانت و تلقیح مصنوعی و دیگر مسائل آن بحث شده است‏.

هدف مطلوب از نگارش این رساله، ارزیابی آراء فقهای امامیه به‌طور عام و محقق داماد به‌طور خاص و اختیار رأی صحیح از میان آن دو است. علاوه اینکه مباحث جانبی حول مدت رضاع که موجب سریان حرمت می‌شود و فتاوی ویژه ایشان، مانند عموم منزلت پیرامون موضوع مطرح شده است‏.

طبق نوشته مرحوم آقابزرگ تهرانی، میرداماد در این رساله بـرخـلاف نظر جد خویش، محقق‌ کرکی‌(ره)، قـول‌ بـه‌ عموم‌ منزلت را اختیار نموده است: «اختار‌ فيه القول بعموم المنزلة خلافاً لجده الأمي المحقق الكركی»‏.

محقق کتاب اهمیت بحث را مشتمل بر دو امر دانسته است: در امر اول رسائلی را که در موضوع رضاع از قرن دهم تا عصر حاضر نوشته شده، فهرست کرده است. در این فهرست علاوه بر اثر حاضر به هفتاد رساله دیگر اشاره شده که از این تعداد شش اثر فارسی و بقیه عربی است؛ از آن جمله است:

1. رسالة في أحكام الرضاع: محقق ثانی (متوفی 945ق).
2. رسالة في الرضاع: ابراهیم بن سلیمان قطیفی (زنده در 945ق).
3. رسالة في الرضاع: حسین بن عبدالصمد عاملی (متوفی 984ق).
4. الرسالة الرضاعية (فارسی): شیخ محمدتقی مجلسی (متوفی 1070ق).

و...

امر دوم، خلاصه‌ای در رابطه با کتاب «ضوابط الرضاع» و نویسنده آن است. این اثر مشتمل بر اغلب مسائل مرتبط با رضاع، علاوه بر فروع متنوع و اقوال عام و خاص فقها و نقد و بررسی آنها و انتخاب قول محکم از میان آنهاست. مصنف در اکثر این موارد قول مشهور را انتخاب و گاه مخالف با رأی مشهور را پس از ذکر استدلال بر بطلانش اختیار کرده است. از جمله مواردی که مصنف با رأی مشهور مخالفت کرده، حکم فقهی به عمومیت نشر حرمت و کفایت ده‌بار شیر دادن در نشر حرمت و اعتبار روایت سکونی در درایه و رجال است‏.

باید دانست‌ مرحوم‌ آقابزرگ تـهرانی، در «الذریعة» بـا‌ استناد به نسخه عتیق‌ خزانه‌ شریعه که در سـال ١٠٢٩ق،‌ توسط‌ شاگرد میرداماد، مولی عبداللطیف بن یحیی طالقانی از روی نسخه خط‌ مؤلف‌ آن استنساخ و با خود مصنف‌ مباشرة‌ نسخه را مـقابله‌ کـرده‌ اسـت. تاریخ فراغت از‌ تألیف‌ رساله «ضوابط الرضاع» را شعبان سال ١٠٢٨ق، می‌داند که با فرض وجود تاریخ‌ نسخه‌ مورد گفتگو (سال ١٠١٩ق)، این دیدگاه‌ به‌ نظر می‌رسد‌ برداشتی‌ ناصواب باشد. در تـوجیه‌ این مـشکل، دو راه حـل در ذهن متبادر می‌گردد: یکی اینکه تاریخ مورد نظر‌ (سال‌ ١٠٢٨ق)، تـاریخ بـازنگری و تبیض این رساله‌ باشد‌ و نه‌ تاریخ‌ تألیف‌ اصل آن (که‌ گویا‌ طبق نسخه حاضر سال ١٠١٩ق یا پیش از آن است) و دوم اینکه مـحتمل اسـت مـرحوم میرداماد، در‌ زمینه‌ مسئله‌ رضاع، دو رساله داشته باشد‌... این نظر اخیری، بیشتر تـقویت می‌گـردد، با این تحلیل که بگوییم رساله حاضر‌ در حقیقت رساله‌ای مقدماتی دربـاره بـررسی فـقهی مسئله رضاع، با‌ عنوان‌ «الرسالة الرضاعية»، تألیف میرداماد‌ است که مؤلف، آن را در سال ١٠١٩ق، یا پیش از آن (طبق تـاریخ اجـازه در آغـاز نسخه) تألیف نموده است؛ سپس در شعبان سال ١٠٢٨ق، با بازنگری کلی در‌ محتوا‌، از نو بـا عنوان «ضوابط الرضاع» تحریر و تألیف نموده است‏. درهرحال، مصنف این کتاب را در سال 1028ق، سیزده سال پیش از وفاتش نوشته است‏.

میرداماد روایتی را که صحیح شمرده‌ شود‌، ولی‌ در حـقیقت صحیح نباشد، «صحّی» یا «صحیا» می‌نامد. روایت صحّی در کتاب‌ها و رسائل میرداماد‌ و کتاب‌ «ضوابط الرضاع» وی به‌تناوب دیده می‌شود؛ مثلاً روایت حسن بن علی فضال‌ را‌ از‌ طریق کافی، از عبداللّه بن سنان - کـه در مـوضوع ده‌بار رضاع است ‌- ‌صحّی‌ می‌داند‏.

در تختمه کتاب، اقوال فقها در نصاب رضاع بررسی شده است. برخی چون ابوعلی بن جنید، تعداد را شرط ندانسته و تنها صدق اسم رضاع را اگرچه با یک بار شیر دادن باشد را کافی دانسته‌اند. اما گروهی چون ابن ابی‌عقیل، شیخ مفید، سید مرتضی و ابوصلاح حلبی، ده بار شیردهی متوالی را شرط دانسته‌اند که مذهب اکثر فقها و قول اشهر است‏.

در خاتمه نیز در ضمن ضوابط متعدد، مطالبی مطرح شده است؛ از جمله به‌عنوان «آداب و سنن»، شیر مادر به‌عنوان بهترین شیر معرفی شده است. از امام صادق(ع) روایت شده است: امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: هیچ شیری برای کودک بهتر از شیر مادر خودش نیست. پس از آن در صورت عسر مستحب است زن عاقله مؤمنه‌ عفیفه او را شیر دهد. در ادامه روایاتی ذکر شده که شیردهی فرزند توسط اهل کتاب، مانند: یهودی و نصرانی، تجویز شده، اما در رابطه با غیر اهل کتاب مانند زردشتیان جز در موارد اضطرار مجاز شمرده نشده است‏.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهارس آیات، روایات، اسامی معصومین و القاب، اسماء روات، اعلام، کتب، تعلیقات و مصادر تعلیقات هر جلد نیز در انتهای آن ذکر شده است.

اختلاف نسخه‌ها، مستندات مطالب و تعلیقات مفیدی به قلم مصحح اثر در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. متقی، حسین، «مجموعه‌ای نفیس به خط میرداماد(ره) در کتابخانه چستربیتی، دوبلین – ایرلند»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: بساتین، بهار و تابستان 1393، سال اول، شماره 1، صفحه 141 تا 164.
3. میردامادی، سید مجتبی، «نوادر حکیم میرداماد در علم الحدیث»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: علوم حدیث، تابستان 1389، شماره 56، صفحه 20 تا 32.