كتاب الضعفاء الصغير و يليه كتاب الضعفاء و المتروكين
كتاب الضعفاء الصغير و يليه كتاب الضعفاء و المتروكين، مجموعه‌ای است از دو کتاب رجالی درباره راویان ضعیف از محمد بن اسماعیل بخاری (متوفی 256ق) و احمد بن علی بن شعیب نسایی (متوفی 303ق) که با تحقیق محمد ابراهیم زائد، به چاپ رسیده است.
| كتاب الضعفاء الصغير و يليه كتاب الضعفاء و المتروكين | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | بخاري، محمد بن اسماعيل (نويسنده)
نسائی، احمد بن علی (نويسنده) زايد، محمود ابراهيم (مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب الضعفاء الصغير کتاب الضعفاء و المتروکون |
| ناشر | دار المعرفة = دار المعرفة للطباعة و النشر |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | 1406ق = 1986م |
| موضوع | ضعفا (حديث)
محدثان اهل سنت حديث - علم الرجال |
| زبان | عربي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ب3ض7 / 114/5 BP |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
کتاب با دو مقدمه از ناشر و محقق آغاز و مطالب در دو بخش، ارائه گردیده است.
گزارش محتوا
در مقدمه نخست، به مزایای این چاپ از کتاب اشاره گردیده[۱] و در مقدمه دوم، شرح حال مختصری از محمد بن اسماعیل بخاری و توضیح کوتاهی پیرامون کتاب وی ارائه گردیده[۲] و سپس، به منابع مورد استفاده محقق، اشاره شده است[۳].
كتاب الضعفاء الصغير
بخش نخست، به «كتاب الضعفاء الصغير»، تألیف محمد بن اسماعیل بخاری اختصاص دارد. ویژگی‌های محتوایی این کتاب را می‌توان در امور زیر، بررسی نمود:
تعداد عناوین موجود در کتاب
ازآنجاکه این کتاب تنها دربردارنده راویان ضعیف است، در مقایسه با کتب جرح و تعدیل قبل از خود، به راویان بسیار کمی پرداخته و شرح حال ۴۱۸ نفر در این کتاب آمده است.
اطلاعات موجود درباره راویان
در شرح حال راویان در این کتاب، اطلاعات زیر مشاهده می‌شود:
- اسم و نسب: صالح بن حسان الأنصاري المدني؛
- کنیه: بشر بن حرب: أبوعمرو الندبي؛
- لقب: صدقة بن عبدالله: أبو‌معاوية السمين؛
- نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: جلد بن أيوب: البصري، حفص بن سليمان: الأسدي؛
- محل سکونت: يوسف بن زياد أبو‌عبد‌الله البصري: كان ببغداد؛
- برخی مشایخ و شاگردان: جويبر بن سعيد البلخي: عن الضحاك، الحسن بن عمارة. أبو‌محمد مولی بجيلة عن الحكم يروي عنه بن إسحاق؛
- نقل نمونه‌ای از روایات فرد و نقد آن: حوط: حدثني عبدالله بن عبدالوهاب ثنا خالد بن الحارث سمع المسعودي سمع حوطا سمع زيد بن أرقم قال ليلة القدر ليلة نزل القرآن و هذا منكر لا يتابع عليه، روح بن غطيف الثقفي: روی القاسم بن مالك عن روح بن غطيف عن الزهري عن أبي‌هريرة رفعه تعاد الصلاة من قدر الدرهم و غيرهم و لا أصل له عن النبي((ص)؛
- جرح و در موارد کمی تعدیل راوی و گاه بیان علت جرح یا جریانی تاریخی در این‌باره: بشر بن حرب أبوعمرو الندبي: رأيت علي بن المديني يضعفه يروي عن بن عمر يتكلمون فيه قال علي كان يحيى لا يروي عنه، ذر بن عبدالله الهمداني المرهبي: قال ذر لقد تركت أشياء أخشی أن تتخذ دينا؛ يعني المحدث من الرأي و هو صدوق في الحديث؛
- اشاره به مذهب و عقیده راوی: حمزة بن نجيح: كان معتزليا؛
- توحید مختلفات: محمد بن الحسن: و هو ابن زبالة؛
- منصب: إبراهيم بن عثمان أبوشيبة العبسي قاضي واسط؛
- سال وفات: جابر بن يزيد الجعفي: مات سنة ثمان و عشرين و مائه؛
- بیان مستند اقوال در پاره‌ای موارد: معاوية بن عبد‌الكريم الثقفي البصري: أبوعبدالرحمن، قال حامد بن عمر كان يقال له الضَال[۴].
نمونه یک شرح حال
«جابر بن يزيد الجعفي تركه يحيی بن مهدي قال أبونعيم مات سنة ثمان و عشرين و مائة يروي عن القاسم و عطاء و الشعبي قال علي أراه أبويزيد قال بيان سمعت يحيی بن سعيد يقول تركنا جابرا قبل أن يقدم علينا الثوري و قال أبوسعيد الحداد سمعت يحيی بن سعيد عن إسماعيل بن أبي‌خالد قال قال الشعبي يا جابر لا تموت حتى تكذب علی رسول‌الله(ص). قال إسماعيل فما مضت الأيام و الليالي حتی اتهم بالكذب»[۵].
روش‌شناسی کتاب
شیوه تنظیم راویان در کتاب
این کتاب در ابواب الفبایی تنظیم شده، اما در همه باب‌ها، ترتیب حروف الفبا رعایت نشده است؛ برای نمونه در باب الف، «اسماعیل» پیش از «اسحاق» بیان شده است. شایان ذکر است که مؤلف، کنیه‌ها را در بابی مستقل و در انتهای کتاب آورده است[۶].
شیوه شناخت حال راویان
- الفاظی که بخاری در جرح به‌کار برده، غالباً متعادل است، ولی در جرح متداول نیست؛
- گاه تضعیف را از قول یکی از پیشوایان جرح و تعدیل، همچون وکیع یا یحیی بن معین نقل می‌کند؛ برای نمونه درباره «حسن بن دینار» آورده است: «تركه وكيع و ابن المبارك»، و یا درباره «حنظلة بن عبیدالله ابوعبدالرحیم سدوسی» می‌گوید: «قال يحيى القطان رأيته و تركته على عمد و كان قد اختلط»[۷].
شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی
آنچه که در بیشتر شرح‌حال‌ها در این کتاب، پس از ذکر نام و کنیه راوی، به چشم می‌خورد، ذکر مشایخ، شاگردان راوی و سپس جرح اوست[۸].
كتاب الضعفاءِ و المتروكين
بخش دوم، مربوط به «كتاب الضعفاءِ و المتروكين» نَسایی است که به شرح حال راویان ضعیف اختصاص دارد.
ویژگی‌های محتوایی کتاب
تعداد باب‌ها و فصل‌ها
این کتاب، شامل دو باب اسامی و کنیه‌ها است که نام‌ها در بخش اسامی بر اساس ابواب الفبایی مرتب شده‌اند[۹].
تعداد عناوین موجود در کتاب
در این کتاب، شرح حال ۷۰۶ نفر ذکر شده است[۱۰].
اطلاعات موجود درباره راویان
آنچه که در شرح حال راویان در این کتاب مشاهده می‌شود، بدین قرار است:
- اسم و نسب: علاء بن هلال، حارثة بن أبي‌الرجال: اسم أبي‌الرجال محمد بن عبدالرحمن؛
- کنیه: باذام: أبوصالح الكلبي؛
- نسبت خانوادگی، قبیله‌ای و شهر: عمر بن دينار: البصري، محمد بن القاسم: الأسدي؛
- شهرت: عمر بن دينار: قهرمان آل الزبير؛
- محل سکونت: زهير بن إسحاق: من الصرم السلام؛
- سفرها: عمرو بن جميع: كان وقع إلی كرمان؛
- برخی مشایخ و شاگردان: مغيرة بن زياد: يروي عن عطاء يروي عنه يونس بن محمد؛
- جرح و در موارد کمی تعدیل راوی: عمر بن دينار: ضعيف، زياد بن أبي‌زياد: ليس بثقةٍ، محمد بن عبدالرحمن بن أبي‌ليلى: أحد الفقهاء؛
- مناصب: محمد بن عبدالرحمن بن أبي‌ليلى: قاضي الكوفة[۱۱].
نمونه یک شرح حال
صالح بن حسان يروي عن محمد بن كعب القرظي متروك الحديث مدني و قيل بصري[۱۲].
روش‌شناسی کتاب
شیوه تنظیم راویان
- نسایی، اسامی راویان را در ابواب الفبایی تنظیم کرده است. باب اول، یعنی باب «الف» نیز باب‌بندی شده است؛ به‌گونه‌ای که افراد هم‌نام، ذیل همان نام آورده شده‌اند؛ برای نمونه در باب الف، باب‌های «اسماعیل» و «اسامه» وجود دارد که صاحبان این اسامی، ذیل باب مربوط ذکر شده‌اند.
- ترتیب الفبایی، جز در حرف اول اسامی، مشاهده نمی‌شود.
- پس از اسامی، کنیه‌ها در تعدادی محدود ذکر شده‌اند و ترتیب خاصی هم ندارند.
شیوه اطلاع‌رسانی درباره راوی
- پس از جرح راوی، نسبت او به شهرهای مدینه، کوفه و بصره ذکر شده است.
- برخی الفاظ جرح که در این کتاب استفاده شده‌اند، عبارتند از: «ضعيف»، «متروك الحديث»، «منكر الحديث»، «كذاب»، «ليس بثقة» و «ليس بالقوي».
- بیشتر شرح‌حال‌ها از یک سطر تجاوز نمی‌کند[۱۳].
میزان اعتبار آرای نویسنده
نسایی، نزد عالمان اهل سنت فردی ثقه، ثابت، حافظ و فقیه است و از پیشوایان و عالمان برجسته حدیث زمان خود بشمار می‌‌رود. همچنین ذهبی او را حافظ‌تر از مسلم بن حجاج می‌داند. شایان ذکر است که نسایی را از جمله متشددین در جرح راویان دانسته‌اند، اما او خود می‌گوید: راویان نزد من، متروک نمی‌شوند، مگر زمانی که همه رجالیان بر ترک آن راوی هم‌داستان باشند[۱۴].
تفاوت دو کتاب
«كتاب الضعفاءِ و المتروكين» نسایی، پس از «كتاب الضعفاءِ الصغير» بخاری نوشته شده است؛ ازاین‌رو، روش بخاری در چینش و ارائه اطلاعات در این کتاب نیز دیده می‌شود. با این تفاوت که مطالب شرح‌حال‌ها در این دو کتاب، مشترک نیست و در واقع دو کتاب، مکمل یکدیگر بشمار می‌روند[۱۵].
وضعیت کتاب
فهارس کتاب، شامل فهرست احادیث شریف و تراجم هر دو اثر، در انتهای کتاب آمده و در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع[۱۶]، به شرح حال مختصر و جرح یا تعدیل راویان مذکور در متن، پرداخته شده است[۱۷].
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- رحمان ستایش، محمدکاظم، «کتب رجال اهل سنت»، دانشکده مجازی علوم حدیث.