جوزجانی، ابراهیم بن یعقوب

نام	ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب بن اسحاق جوزجانی سعدی
نام‎های دیگر	جوزجاني، ابراهيم بن يعقوب ج‍وزج‍ان‍ي‌، اب‍و اس‍ح‍اق‌ اب‍راه‍ي‍م‌ س‍ع‍دي‌ دم‍ش‍ق‍ي‌، اب‍راه‍ي‍م‌ ب‍ن‌ ي‍ع‍ق‍وب
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت	259ق
اساتید
برخی آثار
کد مؤلف	AUTHORCODE16425AUTHORCODE

ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب بن اسحاق جوزجانی سعدی (متوفی ۲۵۶ یا ۲۵۹ق)، محدث قرن دوم و سوم هجری و از روات معتبر اهل سنت می‌باشد و بزرگانی از اهل سنت، از وی روایت نقل کرده و علمای رجال اهل سنت، او را توثیق کرده‌اند. وی از شاگردان ابونعیم فضل بن دکین و ابوغسان مالک بن اسماعیل نهدی بوده و بزرگانی همچون ترمذی، نسائی از او نقل حدیث کرده‌اند. وی صاحب کتاب «أحوال الرجال» می‌باشد.

دلیل شهرت به سعدی

او را به سبب انتسابش به سعد بن ابی‌وقاص صحابی معروف پیامبر(ص)، سعدی نامیده‌اند.

عجلی از یکی از معاصرانش به نام ابراهیم سعدی نام برده و او را از فرزندان عمر بن سعد معرفی کرده است که به نظر می‌رسد همین جوزجانی باشد.

ولادت

تاریخ ولادت جوزجانی مشخص نیست‌، اما با توجه به تاریخ فوت برخی شیوخ وی‌، از جمله حسین بن علی جعفی (متوفی ۲۰۳ق) و محمد بن عبید طنافسی کوفی (متوفی ۲۰۵ق)، احتمالاً در اواخر قرن دوم به دنیا آمده است‌.

سفر برای کسب دانش

جوزجانی‌، مانند دیگر محدثان‌، برای کسب علم از بزرگان عصر خود، به شهرها و مراکز علمی سفر می‌کرد. دارقطنی از اقامت وی در مکه، بصره و رمله خبر داده است‌.

نقل حدیث از اصرم

وی در همدان، محدث مشهوری به نام اصرم بن حوشب را دیده و از او حدیث نگاشته است. همچنین‌، از حضور خود در بغداد خبر داده است‌.

اقامت در عراق

سمعانی، جوزجانی را عراقی معرفی کرده که ظاهراً به سبب اقامت او در عراق بوده است‌.

سفر به مصر و دمشق

ابوسعید بن یونس از ورود جوزجانی به مصر در ۲۴۵ق، خبر داده است. شرح‌حال‌نویسان درباره سکونت وی در دمشق نیز اتفاق نظر دارند‌.

اساتید

وی نزد بسیاری از محدثان عصر خود تلمذ کرد، که از مشهورترین آنان ابونعیم فضل بن دکین، ابوغسان مالک بن اسماعیل نهدی و حماد بن عیسی جهنی بودند. مزی، فهرست کاملی از مشایخ جوزجانی را آورده است.

نقل حدیث از جوزجانی

ترمذی، نسایی، ابوداوود سجستانی، ابوزرعه عبدالرحمان بن عمر دمشقی و ابوبشر محمد بن احمد دولابی، از جمله کسانی بودند که از جوزجانی حدیث نقل کرده‌اند.

تضعیف رجال امامیه توسط جوزجانی

در منابع کهن رجالی‌، به انحراف جوزجانی از امام علی(ع) اشارات متعددی شده است. همان‌ گونه که ابن‌حجر عسقلانی نیز نوشته‌، گفته‌های جوزجانی در تضعیف رجال امامی و متشیع در کتاب «أحوال الرجال»، دال بر همین امر است.

جرح و تضعیف ابوحنیفه توسط جوزجانی

جوزجانی، ابوحنیفه را نیز در زمره ضعفا آورده و همان موضع عمومی اهل حدیث را در جرح و تضعیف ابوحنیفه آغاز کرده است.

ثقه دانستن جوزجانی توسط نسایی و ابن حبان

بااین‌حال‌، نسایی و دارقطنی، جوزجانی را ثقه دانسته و ابن حبان او را در سنت استوار و از لحاظ مقام علمی‌، در حدیث‌، حافظ معرفی کرده و افزوده که جوزجانی گاهی‌، به دلیل صلابتش‌، از حد تجاوز کرده است.

وفات

ابن حبان، تاریخ وفات جوزجانی را بعد از ۲۴۴ق و ابوسعید بن یونس وفات او را در ۲۵۶ق دانسته، اما احمد بن محمد تمیمی، تاریخ درگذشت جوزجانی را اول ذی‌قعده ۲۵۹ق، ذکر کرده است.

آثار

«أحوال الرجال» که موضوع آن راویان ضعیف و ضعفاست‌، ظاهراً تنها اثر کامل موجود جوزجانی است که یک نسخه خطی از آن در کتابخانه ظاهریه دمشق (مجموعه ۳۴۹) نگهداری می‌شود. صبحی بدری سامرایی، این کتاب را منتشر کرده است.

عبدالعلیم بستوی نیز به‌ضمیمه تحقیق خویش درباره شیوه جرح و تعدیل جوزجانی در کتاب «الإمام الجوزجاني ومنهجه في الجرح والتعديل» (ریاض و فیصل‌آباد ۱۴۱۱)، «أحوال الرجال» را با نام «الشجرة في أحوال الرجال» چاپ کرده است‌، اما نام درست این کتاب‌، همان گونه که سامرایی نیز نوشته‌، أحوال ‌الرجال است و کلمه «الشجرة» بعدها به آن افزوده شده است.

ظاهراً «الضعفاء» و «الجرح والتعديل» دیگر نام‌های «أحوال الرجال» هستند و سامرایی نیز چنین نظری داده است.

جوزجانی تألیف این کتاب را وظیفه‌ای دینی برای دقت در احادیث نبوی ذکر کرده و در ادامه‌، فهرست برخی از رجال ضعیف را آورده و نخست به ذکر برخی از رجال خوارج پرداخته است.

کتاب «أحوال الرجال» مورد توجه رجالیان اهل سنت بوده است.

نقل جوزجانی از سماعیات احمد بن حنبل

همچنین جوزجانی مجموعه‌ای از سماعیات خود از احمد بن حنبل را تدوین کرده است که‌ همچون دیگر مجموعه‌هایی که شاگردان احمد بن حنبل از سخنان استاد خود تدوین کرده‌اند، به «المسائل» مشهور بوده است.

کتاب المسائل جوزجانی

ابوبکر احمد بن محمد بن هارون خلال‌، ضمن ستایش فراوان از جوزجانی‌، از نامه‌نگاری احمد بن حنبل به جوزجانی سخن گفته و کتاب «المسائل» جوزجانی را اثری دو جلدی ذکر کرده است.

أمارات النبوة جوزجانی

اثر دیگر وی‌، «أمارات النبوة» است که فقط گزیده‌ای از آن در ظاهریه دمشق (مجموعه ۱۰۴، گ ۱۶۲ الف ـ ۱۶۹ الف‌)، باقی‌ مانده و بستوی متن آن را همراه «أحوال الرجال» به ‌چاپ رسانده است.

سزگین، نسخه‌ای منتخب از کتاب «الأباطيل‌»، اثر حسین بن ابراهیم جورقانی (متوفی ۵۴۳ق)، را به جوزجانی نسبت داده‌، که فریوایی به نادرستی این مطلب اشاره کرده است.

منابع مقاله

ابراهیمی کوشالی، مقداد، «دانشنامه جهان اسلام»، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، به آدرس اینترنتی:

https://rch.ac.ir/article/Details/7654