كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل
| كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن خزيمه، محمد بن اسحاق (نویسنده) رادعي، احمد بن علي (محقق و مصحح) |
| عنوان‌های دیگر | کتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عزوجل |
| ناشر | مکتبة العلوم و الحکم |
| مکان نشر | مصر |
| چاپ | 3 |
| موضوع | خدا - نامها |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
كتاب التوحيد و إثبات صفات الرب عز و جل، اثر ابوبکر محمد بن اسحاق بن خزیمه نیشابوری، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی و حدیث. نویسنده در این اثر در پی بیان مباحث مربوط به توحید و صفات الهی است و در این راستا از آیات و روایات بهره می‌برد. این کتاب، به تحقیق ابومالک ریاشی، احمد بن علی بن مثنای قفیلی رسیده است. نویسنده در مقدمه‌اش بر کتاب، هدف از نگاشتن آن را جلوگیری از انحراف طلاب تازه‌کار در علوم کلام و حدیث ذکر می‌کند.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه چاپهای سوم و دوم و مقدمه تحقیق توسط محقق، مقدمه مصنف و محتوای مطالب در 83 باب و ملحقات است.
گزارش محتوا
محقق، در مقدمه‌اش بر کتاب پس از حمد الهی و ذکر آیاتی از قرآن کریم با مضمون هدف از خلقت و ذکر اسما و صفات الهی، علم به الله تعالی و اسماء و صفاتش را از اشرف علوم و مطلوب لنفسه می‌شمارد[۱].
او در ادامه می‌نویسد: برای بنده، قدمی در معرفت (بلکه در ایمان) استوار نمی‌گردد، مگر اینکه به صفات رب ایمان بیاورد و این صفات را در حدی بشناسد که وی را از حد جهل به پروردگارش خارج کند[۲].
وی با استناد به آیات 22 و 23 سوره فصلت، می‌گوید: خدای متعال، منکران صفاتش را بدگمان به خود قرار داده و به آنان وعیدی داده که حتی به اهل شرک و کفر و گناهان کبیره هم نداده است[۳].
ابومالک ریاشی، احمد بن علی بن مثنای قفیلی، محقق کتاب، درباره محتوای آن چنین گزارش می‌دهد: سلف صالح ما، به جمع آیات و احادیثِ دربردارنده اسماء و صفات الهی در کتاب‌هایی مستقل، کوشیده‌اند. علت این امر، ظهور عقاید باطل منحرف امثال جهمیه و معتزله و اشعریه و... در زمان‌های آنان بوده است. بهترین کتابی که در این باب نوشته شده، همین کتاب التوحيد محمد بن اسحاق بن خزیمه است. مؤلف این اثر، آیات قرآنی و احادیث نبوی را در آن، جمع کرده است و این اثر از کتاب‌های مرجع اهل سنت و جماعتی است که اسماء و صفاتی را برای خدا اثبات می‌کنند که خود، برای خویشتن برگزیده است و رسولش برای وی ثابت کرده است؛ آنانی که راه تحریف و تشبیه و تمثیل و تعطیل را نرفته‌اند. این کتاب، خاری است در گلوی هواپرستان تحریفگر و تعطیل‌گرا که یکی از آنان فخر رازی اشعری است. فخر رازی، در تفسیر خود در ذیل آیه شریفه لَيسَ كمِثْلِهِ شَيءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ ﴿الشورى: ١١﴾ (چیزى مانند او نیست و اوست شنواى بینا) می‌گوید: محمد بن اسحاق بن خزیمه، استدلال اصحاب ما به این آیه را در کتاب خود که آن را «التوحيد» نامیده، ولی در حقیقت کتاب شرک است، آورده است.
علت حمله هواپرستان جهمیه و معتزله و سایر موافقانشان از اهل تعطیل، عدم توانشان در پاسخ دادن به اشکالات بی‌امان ابن خزیمه بر آنان است[۴].
مؤلف، در مقدمه‌اش بر کتاب، پس از حمد مفصل الهی و شهادت به وحدانیت او و نبوت محمد مصطفی(ص)، می‌نویسد: من در برهه‌ای از زمان از نگاشتن کتابی که بوی مباحث کلامی بدهد کراهت داشتم و بیشتر به تصنیف کتاب‌های فقهی مشغول بودم. آن هنگام می‌پنداشتم همین مقدار از مباحث کلامی شفاهی که در مجالس بحث میان ما و مخالفانمان و در حضور شاگردانم برگزار می‌شود در اظهار حقانیت ما بر بطلان مخالفان در مناظره کفایت می‌کند و نیازی به تصنیف کتاب در صحت مذهب ما و بطلان اعتقاد مخالفان نیست. اما هنگامی که شنیدم برخی از جوانان از میان طلاب علم و حدیث در برخی از مجالس اهل زیغ و ضلالت، یعنی جهمیه معطله و قدریه و معتزله و امثالهم حاضر می‌شوند، ترسیدم که به آنان تمایل پیدا کنند و از راه حق و صواب به قول بهت و ضلال بیفتند. ازاین‌رو شروع به نوشتن کتابی کردم که شامل این دو صنف از علم (علم به قضای پیشین و علم به صفات رب) شود... تا خواننده دقیق این کتاب، به حقانیت اهل آثار در این دو علم و بطلان مذاهب هواپرستان بدعت‌گر پی ببرد[۵].
وضعیت کتاب
فهارس احادیث و آثار و فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده است. تقریبا نیمی از حجم کتاب یا بیشتر از آن را پاورقی‌های کتاب تشکیل داده که حاصل تلاش محقق و شامل توضیحاتی مفید در ارجاعات احادیث و تحقیق در صحت و ضعف آنها و... است.
محقق در این اثر، بر نسخه هراس و شهوان و «إتحاف المهرة» ابن حجر اعتماد کرده است. از جمله کارهای وی در تحقیق این کتاب، مقابله بین نسخه‌ها، اصلاح موارد ساقطشده در اسانید، شماره‌گذاری احادیث، تنبیه بر برخی موارد خطای شیخ شهوان و زهیری، تخریج احادیث و رجوعشان به اصول و اختصارشان، بیان صحت یا ضعف یا شذوذ یا علت و... حدیث، فهرست‌بندی مطالب، فهرست‌بندی احادیث طبق حروف الفبا، نقل برخی تعلیقات شیخ محمد خلیل هراس بر این اثر به‍‌همراه ذکر منبع و نوشتن مقدمه‌ای بر کتاب است که ترجمه مؤلف هم در آن آمده است[۶].
مزایای چاپ دوم این کتاب بر چاپ اولش، اصلاح اغلاط چاپی، دقت بیشتر در مقابله نسخه چاپی و خطی، اصلاح برخی نتایج بحث در تضعیف بعضی از احادیث کتاب و تخریج احادیثی که در تخریجشان در چاپ قبلی برای محقق میسر نشده، می‌باشد[۷] و مزیت چاپ سوم (چاپی که مورد استناد ماست)، علاوه بر موارد مذکور در چاپ دوم نسبت به چاپ اول، این است که رونوشت نمونه‌هایی از نسخه خطی کتاب در پایان مقدمه محقق، در آن ارائه شده و این امر به خواننده این آرامش را می‌دهد که محقق آن را واقعا با نسخه خطی تطبیق داده و مقابله کرده است[۸].
در صفحات 31 تا 36 کتاب، رونوشتی از نسخه خطی این اثر ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.