روضة الناظر و جنّة المناظر

روضة الناظر و جنّة المناظر
پرونده:NUR.....J1.jpg
پدیدآوران	اسماعيل، شعبان محمد (مقدمه نویس و مصحح) ابن قدامه، عبدالله بن احمد (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	روضة الناظر و جنة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل
ناشر	المکتبة التدمرية المکتبة المکية مؤسسة الريان للطباعة و النشر و التوزيع
مکان نشر	عربستان - رياض عربستان - مکه مکرمه لبنان - بيروت
سال نشر	1419ق. = 1998م.
چاپ	چاپ اول
موضوع	اصول فقه اهل سنت - قرن 7 ق. اصول فقه حنبلي - قرن 7ق.
زبان	عربي
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏9ر2الف / 155/8 BP

روضة الناظر، اثر موفق‌الدین عبدالله بن احمد مقدسی حنبلی، مشهور به ابن ‌قدامه (541-‌620ق)، اثرى در اصول فقه حنبلى است که با تحقیق شعبان محمد اسماعیل، به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

نام اصلى کتاب، «روضة الناظر وجنّة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» است که گاه به‌اختصار، «الروضة» نامیده مى‌شود.

تاریخ نگارش

تاریخ دقیق تألیف کتاب، مشخص نیست.

اهمیت کتاب

«روضة الناظر» از منابع مهم اصول فقه حنبلى و از کتب درسى حنبلیان است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از محقق و مؤلف آغاز و مطالب در هشت باب، در دو جلد، تألیف شده است.

عناوین این ابواب که ساختار موضوعى کتاب را نشان مى‌دهد، عبارتند از: حقیقت حکم و اقسام آن؛ تفصیل ادله و اصول چهارگانه (کتاب، سنت، اجماع و استصحاب)؛ اصول مورد اختلاف؛ گونه‌هاى کلام و اسما؛ مباحث مرتبط با الفاظ مانند امر و نهى، عموم، استثنا و شرط؛ قیاس؛ حکم مجتهد و مقلد؛ ترجیحات ادله متعارض.

ترتیب فصول اصلى «روضة الناظر» و ساختار آن، به کتاب «المستصفى» غزالى (متوفى 505ق) نزدیک است؛ هرچند عناوین ابواب آن دو تفاوت‌هایى دارند.

ابن‌ قدامه در بیشتر موضوعات اصولى، ابتدا نظر مقبول خود را فشرده بیان کرده و پس از ذکر دیدگاه‌هاى مخالفان و نقد آنها، به‌اختصار نظر خود را تبیین و مدلل ساخته است. او گاهى به ثمره اختلاف نظر اشاره کرده و افزون بر آراى حنبلیان، به آراى اصولى دیگر مذاهب اهل سنت و ادله آنان نیز توجه داشته است.

مهم‌ترین ادله مورد استناد ابن ‌قدامه در تأیید دیدگاه خود یا در مقام نقد مخالفان عبارتند از: کتاب، سنت (به‌ویژه روایات احمد بن حنبل)، اجماع و قیاس.

روش اصولى ابن‌ قدامه در «روضة الناظر»، همانند شافعیان، «روش متکلمان» است که مبتنى بر قواعدى اصولى است که بر اساس دلایل عقلى و لفظى بنا نهاده شده‌اند، بدون آنکه فروع فقهى مبناى استخراج قواعد باشد. در این شیوه اصولى، که غالب شافعیان، مالکیان و حنبلیان بدان پایبندند، فروع فقهى تنها براى شاهد مثال مورد توجه و استناد قرار مى‌گیرند.

گزارش محتوا

مقدمه محقق، در سه بخش کلی زیر، سامان یافته است:

1. در بخش اول، به‌منظور بررسی خصائص شریعت اسلام، به موضوعاتی همچون حفظ اصول شریعت از تحریف و تبدیل، معجزات مستمر آن و رابطه آن با عقل و فطرت، اهلیت اجتهاد، تعلیمات پیامبر(ص) پیرامون چگونگی مواجه با امور جدید، تطبیق قواعد اصولی توسط صحابه، تبعیت تابعین از صحابه، ظهور حوادث و وقایع جدید و....
2. در بخش دوم، به شرح حال مفصل ابن ‌قدامه پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، شیوخ، شاگردان، عقیده، مذهب فقهی، جایگاه علمی و وفات، در اختیار خواننده قرار گرفته و در پایان، به معرفی آثار وی در شش قسمت کلام، اصول فقه، فقه، کتاب و سنت، فضایل و اخلاق و تاریخ و انساب، پرداخته شده است.
3. در قسمت سوم، به تشریح و تبیین روش ابن‌ قدامه در تألیف اثر حاضر، پرداخته شده است.

ابن ‌قدامه در مقدمه کتاب، مباحثى از علم منطق را آورده است. البته برخى از نسخه‌هاى کتاب این مقدمه را ندارد.

به نظر برخى مؤلفان، «روضة الناظر» افزون بر تنظیم فصول و ابواب، از نظر محتوا و نحوه بیان مطالب هم از «المستصفى» الگو گرفته و بسیار تحت تأثیر آن بوده است. حتى گفته شده است، این کتاب، در واقع تلخیص کتاب غزالى است و فقط ترتیب برخى مباحث در «روضة الناظر» تغییر یافته و آراى برخى فقها، به‌ویژه حنبلیان افزوده شده است؛ ازاین‌رو، «روضة الناظر» در زمینه توجه به آراى اصولى حنبلیان و نقد و بررسى آنها از بهترین آثار بشمار مى‌رود.

ابن قدامه در پاره‌اى مباحث کتاب دیدگاه‌هاى اصولى شافعیان، از جمله غزالى، را نقد کرده است. این نکته نیز درخور تأمل است که در پاره‌اى موارد، یک باب از المستصفى با همان تعابیر یا با الفاظى دیگر در «روضة الناظر» آمده، ولى در آن هیچ اشاره‌اى به المستصفى نشده و نام غزالى به‌ندرت در کتاب ذکر شده است.

البته ابن ‌قدامه در این اثر افزون بر المستصفى، از چند کتاب دیگر هم بهره برده است. از جمله «العدة» ابن فراء حنبلى (متوفى 458ق) و «التمهيد» ابوالخطاب محفوظ کلوذانى (متوفى 510ق) که آراى حنبلیان غالبا از این دو اثر نقل شده است.

ابن‌ قدامه در مقام نقد آراى مخالفان، به‌ندرت به نام آنان اشاره کرده است. وى ظاهرا از کتاب «الوصول إلی الأصول» ابوالفتح ابن برهان (متوفى 518ق)، بدون اشاره به نام آن، هم استفاده کرده است.

شیوه نگارش «روضة الناظر» ساده و عبارات آن رسا و روان است. مؤلف در مقام بررسى و نقد آراى مخالفان، هیچ‌گاه از دایره ادب خارج و دچار تعصب نشده است. وى کوشیده است تا حد مقدور وارد مباحث غیر اصولى از جمله مباحث کلامى نشود.

در این کتاب، در موارد مقتضى دیدگاه‌هاى معتزله، اهل ظاهر، لغت‌شناسان، متکلمان، علماى شیعه و حتى یهود مطرح شده است، بدون آنکه نام صاحبان رأى یا اثر آنان ذکر شود.

«روضة الناظر» در میان فقهاى اهل سنت، به‌ویژه حنبلیان با اقبال بسیار روبه‌رو شد و امروزه نیز این اثر و شروح آن در دانشگاه‌هاى مختلف، به‌ویژه در عربستان سعودى، متن درسى است. ابن‌ قدامه در تألیف مهم‌ترین کتاب فقهى خود، المغني، از قواعد اصولى مقبول خود بهره جسته است. این قواعد را جیلالى مرینى در اثر خود «القواعد الأصولية وتطبيقاتها الفقهية عند ابن قدامة في كتابه المغني» گرد آورده است. بااین‌همه، ابن ‌قدامه در المغني، نام «روضة الناظر» را ذکر نکرده است.

وضعیت کتاب

«روضة الناظر» را دانشمندان بسیارى، شرح یا تلخیص کرده‌اند، که از جمله تلخیص‌هاى متقدم آن، «البلبل في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» سلیمان بن عبدالقوى صرصرى (طوفى) است که در 1383ق در ریاض چاپ شد. طوفى مطالبى را به اصل کتاب افزوده و برخى مباحث، از جمله مقدمه را حذف کرده است. طوفى در 708ق، کتاب خود را شرح کرده که به کوشش عبداللّه بن عبدالمحسن ترکى با عنوان «شرح مختصر الروضة» بارها چاپ شده است. این شرح مورد توجه فقهاى حنبلى بوده است.

ابن بدران عبدالقادر دمشقى تعلیقاتى بر «روضة الناظر» نگاشته که باعنوان «نزهة الخاطر العاطر»، در دو جلد، در 1412ق، در بیروت چاپ شده است. محمد بن ابوالفتح حنبلى (متوفى 709ق) نیز «روضة الناظر» را تلخیص کرده است که با عنوان «تلخيص روضة الناظر وجنة المناظر في أصول الفقه» در 1429ق، در ریاض چاپ شد. اثر چاپ‌شده دیگر، کتاب «كشف الساتر: شرح غوامض روضة الناظر» محمد صدقى بورنو غزى است. همچنین شرح عبدالکریم بن على نمله با عنوان «إتحاف ذوي البصائر بشرح روضة الناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» در چهار جلد چاپ شده است. کتاب دیگر، «مذكرة أصول الفقه» محمد امین شنقیطى، فقیه مالکى، است که در 1430 در مصر چاپ شده است. شنقیطى این شرح را با توجه به کتاب «مراقي السعود» عبداللّه بن ابراهیم شنقیطى (فقیه مالکى) نگاشته و ازاین‌رو، افزون بر آراى فقهاى شافعى و حنبلى، آراى فقیهان مالکى نیز به‌گونه تطبیقى در این کتاب مطرح شده است.

نسخه‌هاى متعددى از «روضة الناظر» در برخى کتابخانه‌ها وجود دارد. این کتاب بارها به چاپ رسیده است؛ مثلا جلد دوم کتاب «ابن‌ قدامة وآثاره الأصولية» اثر عبدالعزیز بن عبدالرحمان سعید به «روضة الناظر» اختصاص دارد و بارها چاپ شده است. جلد نخست درباره تاریخچه تدوین اصول فقه، طبقات حنبلیان، ابن قدامه و آثار اوست. همچنین «روضة الناظر» به کوشش عبدالکریم بن على نمله در 1413ق، در ریاض به چاپ رسید و بارها تجدیدچاپ شد. از ویژگی‌هاى این چاپ، مقابله هفت نسخه گوناگون از «روضة الناظر» با یکدیگر و نیز تنظیم فهرست‌هاى متعدد براى آن است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی کتاب، شامل فهرست آیات، احادیث، آثار، ابیات شعری، اعلام، فرق، طوایف و ملل و فهرست کتب مورد استفاده محقق، در انتهای جلد دوم آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، به توضیح مفصل برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. حسینی آهق، مریم، «دانشنامه جهان اسلام»، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از سایت «دانشنامه جهان اسلام»، به آدرس اینترنتی:

https://rch.ac.ir/article/Details?id=14295