نهاية الوصول في دراية الأصول

نهاية الوصول في دراية الأصول
پدیدآوران	یوسف، صالح بن سلیمان(محقق) سويح، سعد بن سالم(محقق) صفی‌الدین ارموی، محمد بن عبدالرحیم (نویسنده)
ناشر	المکتبة التجارية
مکان نشر	عربستان - مکه مکرمه
سال نشر	1416ق. = 1996م.
چاپ	چاپ اول
زبان	عربي
تعداد جلد	9
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

نهاية الوصول في دراية الأصول، اثر صفی‌الدین محمد بن عبدالرحیم ارموی هندی (644-‌715ق)، کتابی است اصولی در فقه مقارن که با تحقیق صالح بن سلیمان یوسف و سعد بن سالم سویح به چاپ رسیده است.

نام‌های دیگر کتاب

در برخی از نسخ، عنوان کتاب، «نهاية الوصول» یا «نهاية الوصول إلی علم الأصول» درج گردیده است، اما بنا بر تحقیق محقق، عنوان صحیح، همان «نهاية الوصول في دراية الأصول» است که در خطبه مؤلف آمده است.

انتساب کتاب

بسیاری از شرح‌حال‌نویسان، از جمله ابن سبکی در «الطبقات»، ابن حجر در «الدرر الكامنة»، ابن قاضی شهبه در «طبقات الشافعية»، ابن عماد در «شذرات الذهب»، طاش کبری‌زاده در «مفتاح السعادة»، حاجی خلیفه در «كشف الظنون»، بغدادی در «هدية العارفين»، شریف عبدالحی در «نزهة الخواطر»، شوکانی در «البدر الطالع» و صدیق حسن خان در «التاج المكلل»، صحت انتساب این کتاب به ارموی را تأیید کرده‌اند.

ساختار

کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده و مطالب در نه جلد، تنظیم شده است.

منابع و مصادر کتاب

نویسنده در نگارش این کتاب، از منابع ارزشمند و بااهمیتی استفاده کرده است که از جمله آنها، عبارتند از:

1. «العمد»، قاضی عبدالجبار بن احمد؛
2. «المعتمد»، ابوالحسین بصری؛
3. «التقريب»، ابوبکر باقلانی؛
4. «البرهان»، امام‌الحرمین؛
5. «تقويم الأدلة»، ابوزید دبوسی؛
6. «المحصول» و «نهاية العقول»، امام رازی؛
7. «الأحكام»، آمدی؛
8. «مختصر المنتهی»، ابن حاجب؛
9. «التحصيل من المحصول»، سراج‌الدین ارموی؛
10. «الكتاب»، سیبویه؛
11. «الخصائص»، ابن جنی؛
12. «الكشاف»، زمخشری.

گزارش محتوا

در مقدمه، ابتدا به بررسی اوضاع سیاسی دروان زندگی مؤلف پرداخته شده و اطلاعاتی نظیر نظام حکومتی دول اسلامی و جنگ‌های مربوط به آن در سرزمین مصر و شام و اثر حیات سیاسی در آن عصر و نیز اوضاع اجتماعی آن دوران و مسائل مربوط به آن، از جمله طبقات اجتماعی، نقش دین در زندگی مردم و اخلاق در اختیار خواننده قرار گرفته و سپس، به شرح حال مفصل و دقیق نویسنده پرداخته شده و حیات علمی، شیوخ، معاصران و شاگردان و آثار وی، به‌صورت مفصل، معرفی شده است. در پایان نیز به معرفی کتاب حاضر پرداخته شده و علاوه بر بررسی نسبت کتاب و توصیف نسخ خطی آن، به بررسی شیوه نگارش مطالب و بیان برخی از ویژگی‌های کتاب، پرداخته شده است.

نویسنده در تدوین و تألیف این کتاب، روش امام رازی، سیف‌الدین آمدی و شیخ خویش، سراج‌الدین ارموی را با یکدیگر آمیخته و از آنها، بهره برده است؛ بدین صورت که امام رازی، در کتاب «المحصول»، با روش فلسفی و منطقی، به جمع انواع علوم و فنون پرداخته و بدین وسیله، فلسفه را در خدمت علوم شرعی، به‌کار گرفته است؛ به‌خلاف معتزله که فلسفه را بر علوم شرعی، مسلط می‌دانند. وی در تدوین کتاب خویش، از تمامی کتبی که بر طریقه متکلمین نگارش یافته، از جمله «المعتمد» ابوالحسین بصری، «العهد» قاضی عبدالجبار، «البرهان» امام‌الحرمین و «المستصفی» شیخ غزالی، استفاده کرده و بدین طریق، بین کتب معتزله و اشاعره، جمع کرده است. شیخ آمدی نیز از این کتب بهره برده و به تحقیق در این مذاهب و تفریع مسائل آنها، پرداخته است؛ هرچند روش امام رازی که توضیح طریقه متکلمین و تقنین آن می‌باشد، در بین علمای شافعیه، رواج و مقبولیت بیشتری داشته است و ازآنجاکه مؤلف از شاگردان سراج‌الدین ارموی بوده، به‌وسیله او، روش امام رازی را در تصنیف کتاب و تدوین مطالب دریافت نموده و با بهره‌گیری از شواهد و استدلال‌های عقلی، به تلفیق روش این سه عالم پرداخته و کتاب حاضر را با روشی ویژه و خاص به خود، به رشته تحریر درآورده است.

ویژگی‌های کتاب

برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان در امور زیر، خلاصه نمود:

1. اثر حاضر، کتابی عام بوده که شامل تمامی مباحث اصول فقه بوده و اولین کتابی است که در این علم، تصنیف شده است.
2. مؤلف در مسائل مورد اختلاف، در موارد لازم، به تحریر محل نزاع پرداخته است.
3. نویسنده از عبارات مبسوط و به‌دور از پیچیدگی استفاده کرده و بااینکه سراسر کتاب، مملو از عبارات کلامی، منطقی و جدلی معروف اصولیین می‌باشد، اما در نگارش مطالب و مباحث، از اسلوبی سهل الفهم و آسان، بهره برده است.
4. بااینکه مناقشات علمی فراوانی در کتاب وجود دارد و برخی از آراء و نظرات، مخالف نظر نویسنده است، بااین‌حال وی همواره از تعصب دوری کرده و سعی در رعایت ادب و احترام در نقل آراء و نظر سایر اندیشمندان داشته است.
5. ارائه ادله عقلی و نقلی فراوان در استدلال بر رأی مختار و برگزیده خویش.
6. استفاده نویسنده از مصادر و منابع دست اول و معتبر.
7. مناقشه و بحث و بررسی تعاریف مختلف مطرح‌شده پیرامون مسائل و موضوعات مختلف.
8. دقت مؤلف در نقل اقوال علما و افکار اصولیین. و....

وضعیت کتاب

محقق کتاب را بر اساس چهار نسخه، تصحیح کرده است.

فهرست مطالب هر جلد، در انتهای همان جلد و فهارس فنی، در انتهای جلد نهم آمده است. این فهارس عبارتند از فهرست‌های: آیات؛ احادیث نبوی(ص)؛ آثار؛ مسائل فقهی؛ شواهد شعری؛ امثال؛ حدود و اصطلاحات؛ کتب مذکور در متن؛ شهرها و اقالیم؛ مذاهب، فرق و طوایف و اعلام مذکور در کتاب، به‌همراه فهرست مراجع و منابع مورد استفاده محقق و فهرست موضوعات تمام جلدهای کتاب.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع، اشاره به اختلاف نسخ و ارائه شرح حال مختصری از اعلام مذکور در متن، به توضیح و تشریح معنای برخی از لغات، واژگان و عبارات متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.