تشنيف المسامع بجمع الجوامع لتاج‌الدين السبكي
| تشنيف المسامع بجمع الجوامع لتاج‌الدين السبكي | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبکي، عبد الوهاب بن علي(نویسنده)
عبدالعزيز، سيد(محقق) ربيع، عبدالله(محقق) زرکشی، محمد بن بهادر (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | جمع الجوامع في أصول الققه. شرح |
| ناشر | مؤسسة قرطبة |
| سال نشر | 1418ق. = 1998م. |
| چاپ | چاپ اول |
| موضوع | سبکي، عبدالوها‌ب بن علي، ??? - ???ق. جمع الجوامع في اصول الفقه - نقد و تفسير
اصول فقه اهل سنت - قرن 8 ق. اصول فقه شافعي - قرن 8ق |
| زبان | عربي |
| کد کنگره | 8024ج 2س / 156 BP |
تشنيف المسامع بجمع الجوامع لتاج‌الدين السبكي، تألیف بدرالدین محمد بن بهادر بن عبدالله زرکشی (متوفی 794ق)، از مهم‌ترین و دقیق‌ترین شروح «جمع الجوامع في أصول الفقه» تاج‌الدین سبکی (متوفی 771ق) است. کتاب در چهار جلد با تحقیق سید عبدالعزیز و عبدالله ربیع منتشر شده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر دو بخش کلی است:
- تحقیق کتاب، که مشتمل بر مقدمه و سه فصل و خاتمه است.
- شرح متن جوامع الجامع که حاوی مقدمات و هفت کتاب است. در این بخش با حرف «ص» بخشی از عبارت جمع الجوامع و با حرف «ش» شرح آن ارائه شده است.
گزارش محتوا
محقق اثر در مقدمه در اهمیت علم اصول و دلایلی که این موضوع را انتخاب کرده و شیوه او در استخراج مباحث، سخن گفته است[۱]. مطالب مطرح‌شده در فصول کتاب: فصل اول: امام تاج‌الدین سبکی و کتابش جمع الجوامع، که مشتمل بر دو مبحث در معرفی تاج‌الدین سبکی، جمع الجوامع و شیوه سبکی در آن و مزایا و اهمیت آن. فصل دوم: امام زرکشی و تشنيف المسامع، که مشتمل بر چهار مبحث است: عصر امام زرکشی از نواحی سیاسی و اجتماعی و علمی و میزان تأثیرپذیری وی از این زمان، زندگی مؤلف (اسم، لقب، کنیه، ولادت، رشد و پرورش، طلب دانش و جایگاه و اخلاق او)، اساتید، شاگردان، تألیفات و آثار علمی و وفات و اقوال علما و مورخین درباره او. فصل سوم: تشنيف المسامع و جایگاه او در بین شروح جمع الجوامع، که مشتمل بر سه مبحث است: معرفی کتاب، مصادر نویسنده و تأثیرش در علمای پس از خودش و مقایسه این شرح با شروح دیگر. خاتمه: مهم‌ترین نتایج بحث در بخش متن و معرفی نسخ خطی[۲].
ویژگی‌های تحقیق:
- به شیوه نص مختار عمل شده است؛ بدین‌ترتیب که کلمات و عبارات صحیح از هر نسخه‌ای که به دست آمده، در متن ثبت و در حاشیه به بقیه نسخه‌ها اشاره شده است.
- از کتاب تنها دو نسخه به دست آمده است.
- شماره سور و آیات با استفاده از مصحف مصری امیری به روایت حفص از عاصم ذکر شده است.
- احادیث نبوی از کتب سنن صحیحه اهل سنت استخراج شده است.
- الفاظی که مخالف قواعد املایی جدید بوده، مطابق با اصطلاحات جدید تصحیح شده است.
- الفاظ غریب ذکرشده در متن، با رجوع به کتب لغت معتبر شرح شده است.
- نصوص نقل‌شده از علمای اهل سنت تا حد امکان به کتب موجود ایشان ارجاع شده است.
- شرح حال اعلام ذکر شده است.
- بر مسائل اصولی، تعلیقات و پاورقی‌های توضیحی و یا انتقادی نوشته شده است.
- آراء فقها در مسائل فقهی فرعی که امام زرکشی به آنها اشاره کرده است، با بیان دیدگاه ایشان در کتب فقه مورد اعتماد در حد امکان ذکر شده است.
- متن «جمع الجوامع» بین دو حرف «ص» و «ش» با فونت درشت‌تر که از شرح متمایز باشد، قرار داده شده است[۳].
متن کتاب «جمع الجوامع»، مشتمل بر مقدمات و هفت کتاب (الفاظ و معانی، سنت، اجماع، قیاس، استدلال، تعادل و تراجیح، اجتهاد و تقلید) است که با عبارت «نحمدك اللهم علی نعم يؤذن الحمد بازديادها...» آغاز شده است[۴].
محقق کتاب، مزایای کتاب «جمع الجوامع» را این‌گونه برمی‌شمارد: اختصار دقیق و درعین‌حال جامع مباحث پراکنده علم اصول؛ دقت عبارت و نگارش خوب؛ پرهیز از جدل منطقی که علمای متقدم اصول مانند آمدی و ابن حاجب پیروی کرده‌اند و گردآوری اکثر مسائل علم اصول فقه که در خلال کتب پراکنده است و همان گونه که خود در ابتدای کتابش گفته از قریب به یک‌صد اثر گرد آورده است[۵]. «جمع الجوامع»، یکی از کتب پنج‌گانه اصول فقه است که علمای خبره اصول برای آن ارزش زیادی قائل شده‌اند و آن را بارها و بارها شرح و تحلیل و خلاصه کرده و به نظم درآورده و حواشی بر آن نوشته و بر حواشی تعلیقه و تقریر زده‌اند[۶]. بر «جوامع الجامع» چهارده شرح، پنج شرح منظوم و بیش از سیزده حاشیه و خلاصه نوشته شده که محقق اثر اسامی آنها را در مقدمه‌اش لیست کرده است[۷].
محقق کتاب در بخشی از مقدمه به زندگی مؤلف، اساتید، شاگردان، تألیفات، تشنيف المسامع و جایگاهش در بین شروح «جمع الجوامع» پرداخته است[۸].
شیوه زرکشی در شرح «جمع الجوامع» عبارت است از:
- شرح الفاظ غریب مورد نیاز طالب علم و معرفی اصطلاحات علمی فنون مختلف.
- تحریر محل نزاع و شرح مسائلی که نیاز به تفصیل دارد.
- ارائه تصویر دقیق از ماهیت مسئله و توضیح کامل آن.
- در نگارش کتابش از منابع مهم کمک گرفته است. هرگاه کلامش را به کتاب معینی از کتب اصولی یا غیر آن ارجاع می‌دهد، امانت علمی و دقت را در نقل عبارت رعایت می‌کند.
- مسائل اصولی را با اسلوبی روان و واضح و با عبارات علمی محکم، لکن خالی از پیچیدگی‌های لفظی و اشارات مخفی ارائه می‌کند.
- در بیشتر موارد اقدام به تصویر مسائل و تدلیل (اقامه حجت و برهان) و تعلیل (ذکر دلیل سخن گوینده) نموده است که به‌ویژه در علم اصول فقه امر مهمی است.
- استقلال رأی و انتقاد از آراء ابن سبکی در جاهای متعدد؛ در عباراتی که نامفهوم است یا اشاره به مخالفت ابن سبکی با جمهور و مانند آن[۹].
در انتهای کتاب پاره‌ای اصطلاحات و واژگان کلامی مطرح شده است. قدیم بودن خداوند، قرآن کلام الهی، توفیق، لطف، ارسال رسل، معجزه، ایمان، روح، کرامات اولیاء، عذاب قبر، صراط، میزان، حقانیت معاد جسمانی، توقیفی بودن اسماء الهی، مکان، زمان، حدیث نفس، توبه و توکل از جمله اصطلاحات کلامی است که شرح و توضیح شده است.
وضعیت کتاب
فهارس فنی انتهای کتاب عبارتند از: آیات قرآنی، احادیث نبوی و آثار، شواهد شعری، حدود و مصطلحات، قواعد، کتب وارده در نص، اعلام، مراجع و موضوعات. فهرست بخش تحقیقی کتاب در صفحه 94 جلد اول ارائه شده است. فهرست جلدهای دیگر در انتهای آنها ذکر شده است. اختلاف نسخ، معرفی اعلام، توضیحات و ارجاعات مفیدی در پاورقی‌های کتاب ارائه شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه محقق و متن کتاب.