مجموعه اغذيه و ادويه در آثار حکماء اندلس

مجموعه اغذیه و ادویه در آثار حکماء اندلس
پدیدآوران	خطابي، محمد عربي (نویسنده) اشبيلي، محمد بن خير (نویسنده) ابن رشد، محمد بن احمد (نویسنده) رندي، محمد بن ابراهيم (نویسنده) زهراوي، خلف بن عباس (نویسنده) ابن بکلارش، يونس بن اسحق (نویسنده) الداني، امية بن عبد العزيز (نویسنده) شقوري اللخمي، ابو عبد الله (نویسنده) عزفي سبتي، محمد بن يحيي (نویسنده) اصفهاني، محمدمهدي (مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	کتاب الاغذيه و الادويه الاغذيه و الادويه عند مولفي الغرب الاسلامي عمده الطبيب في معرفه النبات کتاب الاغذيه الاغذيه من کتاب الکليات جدول الاغذيه و التوابل و الافاويه المشهوره ادويه الزهراوي من کتاب التصريف لمن عجز عن التاليف کتاب الادويه المفرده معروف به المستعيني کتاب الادويه المفرده الادويه من کتاب الکليات مقاله في الطب الاکتفاء في طلب الشفاء (خلاصه کتاب الجامع لمفردات الادويه و الاغديه تاليف ابن البيطار منتخبات من الادويه المرکبه المستخلصه من کتب اندلسيه تفسير المصطلحات الطبيه
ناشر	دانشگاه علوم پزشكي ايران. مؤسسه مطالعات تاريخ پزشکي. طب اسلامي و مکمل
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1389ش.
چاپ	چاپ اول
موضوع	گياهان دارويي - متون قديمي تا قرن 14
زبان	عربی
کد کنگره	‏/م35 / 27/3 RD

مجموعه اغذیه و ادویه در آثار حکماء اندلس، اثر محمد عربی خطابی، حاوی 14 اثر از حکمای مختلف اندلس (اسپانیای اسلامی) در طب گیاهی است که به زبان عربی در یک جلد، نگاشته شده است.

ساختار

در ابتدای مجموعه، مقدمه‌ای به زبان فارسی از دکتر محمدمهدی اصفهانی آمده و پس از آن، متن چهارده اثر مزبور به زبان عربی.

گزارش محتوا

دکتر محمدمهدی اصفهانی در مقدمه کوتاهی که بر کتاب نوشته، به‌خوبی درباره این اثر توضیح داده است؛ ازاین‌رو بخشی از این مقدمه در توضیح محتوا ارائه می‌شود: اندلس به روزگار خلیفه الناصرلدین‌الله عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله (حوالی 300 هجری) و فرزندش حکم بن عبدالرحمن و نیز المستنصربالله فرزند او با ایجاد فضای جنبش علمی و گرامی داشتن مقدم دانشمندان و به‌خصوص با ورود و ترجمه کتاب حشائش دیسقوریدوس، شاهد یک حرکت علمی و ظهور دانشمندان و تألیف آثاری ارزشمندی بود که هنوز بهره‌گیری از آن تألیفات نه‌تنها در سرزمین‌های غربی اسلامی، بلکه تقریبا در سراسر ممالک اسلامی و حتی خارج از آن محدوده در جریان است و ما نیز پیش از این، در مجموعه انتشارات ویژه مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، به نشر تعدادی از این کتاب‌ها توفیق یافته‌ایم.

آنچه در تاریخ طب اندلس کاملا مشهود و ملموس است، گرایش جدی حکمای آنجا به مباحث مربوط به ادویه و اغذیه است و اگر چهره درخشانی همچون ابوالقاسم زهراوی به پیش‌گامی و نوآوری در جراحی شهرت یافته است، اولا خود زهراوی نیز علاوه بر جراحی در دیگر بخش‌های طب، به‌خصوص علم الأغذية و علم الأدوية، می‌درخشد و ثانیا به‌جز او در اندلس شخصیت ممتاز دیگری را در جراحی نمی‌شناسیم.

به نظر می‌رسد اندلس که از سرچشمه کتاب دیسقوریدوس سیراب شده بود، همچنان همان راه را پی گرفته است و تقریبا در پایان راه با توجه به شرایط اقلیمی و حاصل‌خیزی آن سرزمین، کم‌کم حرکات علمی، از گیاه‌شناسی پزشکی به‌سوی کشاورزی و رشد علمی در این عرصه امتداد یافته است. دوری سرزمین‌های شرقی اسلامی از اندلس و ظهور بزرگانی در ایران و سایر بلاد شرق اسلامی، عملا تحقیق در طب اندلس را تحت‌‎الشعاع قرار داده است. ازاین‌رو اطلاعات زیادی در مورد حکمای اندلس لااقل در این زمان نزد ما ایرانیان مشاهده نمی‌شود. خوشبختانه در سال 1388 خانم دکتر فاطمه روغنی رساله دکتری خود را در دانشکده الهیات دانشگاه تهران در زمینه تحقیق در تاریخ طب اندلس به تصویب رساندند و تحقیقات ایشان فتح بابی است برای ورود به عرصه علوم، به‌خصوص علوم پزشکی در سرزمین اندلس یا اسپانیای اسلامی.

دسترسی ما به مجموعه ای که اینک ملاحظه می‌شود و کار ارزشمندی که محقق پرکار مراکشی، استاد، محمد العربی الخطابی در جمع‌آوری آثار حکمای اندلس در زمینه اغذیه و ادویه (مفرده و مرکبه) و مقدمه تحقیقی و مؤخره ارزشمندش صورت داده بود، ما را بر آن داشت که به‌جای نشر بسیار محدود این مجموعه در سلسله انتشارات مرکز تحقیقات علوم قرآن، حدیث و طب، آن را در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل در شمارگان مناسب منتشر نماییم؛ تا إن‌شاءالله، امکان بهره‌گیری افزون‌تر از این مجموعه فراهم گردد.

اما آنچه که در این مجموعه ملاحظه می‌شود، در بخش نخستین، مقدمه ای است با عنوان «الأغذية والأدوية عند مؤلفي الغرب الإسلامي» به قلم استاد محمد العربی الخطابی، که ناظر بر بررسی تاریخی دانش مربوط به مفردات و مرکبات غذایی و دارویی در سرزمین اندلس و معرفی تعدادی از چهره‌های شاخص این عرصه در آن سرزمین می‌باشد.

در بخش دوم، کتاب «عمدة الطبيب في معرفة النبات» تألیف ابوالخیر اشبیلی (قرن ششم هجری)، که اصل کتاب را پیش از این در فروردین ماه 1384ش، در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، منتشر کرده‌ایم.

در بخش سوم، «كتاب الأغذية» اثر ابومروان عبدالملک بن زهر الایّادی (تاریخ تألیف سال 557ق) و در بخش چهارم، گزیده کلیات ابن رشد (ابوالولید محمد بن رشد)، تحت عنوان «كتاب الأغذية» (تاریخ تألیف 595ق)، در بخش پنجم، «كتاب الأغذية»، اثر محمد بن ابراهیم الرندی (قرن نهم هجری)، در بخش ششم مجموعه‌ای گردآوری شده توسط استاد محمد العربی الخطابی با عنوان «جدول الأغذية والتوابل والأفاوية المشهورة مع بيان طبائعها ومنافعها»، که در حقیقت خلاصه‌ای از آرای حکمای اندلس در قالب جدول سهل الحصول است، قرار دارد. بخش بعدی مجموعه که در حقیقت آغاز قسمت دوم، یعنی قسمت مربوط به داروهاست، با کتاب «أدوية الزهراوي»، برگرفته از کتاب «التصريف لمن عجز عن التأليف»، اثر ابوالقاسم خلف بن عباس زهراوی (قرن پنجم هجری) آغاز می‌شود. کتاب «التصريف»، به یاری پروردگار، پیش از این در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، انتشار یافته است (البته ظاهرا کتاب «التصريف»، مفصل‌تر و کامل‌تر از آن کتابی است که در دسترس بوده و انتشار یافته است). در بخش هشتم این مجموعه، کتاب «المستعيني (كتاب الأدوية المفردة)، تألیف یونس بن اسحاق بن بکلارش و در بخش نهم، «كتاب الأدوية المفردة» تألیف امیة بن عبدالعزیز بن ابوالصلت الدانی (قرن ششم) و در بخش دهم، گزیده کتاب کلیات ابن رشد (ابوالولید محمد بن رشد)، مربوط به اواخر قرن ششم هجری در زمینه ادویه قرار دارد. «مقالة في الطب» عنوان اثری است از ابو عبدالله محمد لخمی شقوری، مربوط به قرن هشتم هجری، که از مجربات حکیم یادشده در این قالب تدوین شده است. کتاب دوازدهم با عنوان «الاكتفاء في طلب الشفاء»، در حقیقت خلاصه‌ای است از کتاب «الجامع لمفردات الأدوية والأغذية»، تألیف ماندگار و ارزشمند ابن بیطار (2 نمونه از کتاب الجامع ابن بیطار قبلا در سلسله انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، منتشر شده است). مؤلف کتاب «الاكتفاء»، یعنی محمد بن یحیی بن ابی‌طالب عزفی سبتی، متوفی سال 768ق است.

کار جالب دیگری که استاد محمد العربی الخطابی انجام داده شبیه کاری که برای مفردات غذایی از او در بخش ششم این مجموعه ملاحظه می‌شود، تهیه اثری با عنوان «منتخبات من الأدوية المركبه المستخلصة من كتاب أندلسية» است. در این کتاب، معجون‌ها، روغن‌ها، شربت‌ها، جوارشات، ضمادها و غیره را از آثار حکمای اندلس، به‌خصوص زهراوی، ابن زهر و دیگران استخراج و خلاصه کرده است. آخرین بخش این مجموعه نیز کار دیگری از مؤلف یادشده است که با عنوان «تفسير المصطلحات الطبية»، مشتمل بر اوزان و مقادیر و توضیحاتی راجع به لغات و اصطلاحات طبی مورد استفاده در این مجموعه می‌باشد.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در انتهای مجموعه، آمده است.

منابع مقاله

دیباچه محمدمهدی اصفهانی.

وابسته‌ها

الجراحة

الجراحة عند الزهراوي