حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی)
| حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی) | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فخر رازي، محمد بن عمر (نویسنده) ذاکر، محمد ابراهيم (مصحح و مقدمه نويس) |
| ناشر | مرکز پژوهشي ميراث مکتوب |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1390ش. |
| چاپ | 1 |
| شابک | 978-600-203-016-0 |
| موضوع | پزشکي اسلامي - متون قديمي تا قرن 14
بهداشت شخصي - متون قديمي تا قرن 14 پزشکي ايراني - متون قديمي تا قرن 14 |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | /ف3ح7 1390 / 128/3 R |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
حفظ البدن (رساله‌ای فارسی در بهداشت و تندرستی)، اثر محمد بن عمر فخر رازی (متوفی 606ق)، کتابی است یک جلدی به زبان فارسی با موضوع بهداشت شخصی، طب اسلامی و حکمت به معنی اعم. این رساله در سال 1390ش، دو بـار بـه‌طور جداگانه و با فاصله‌ای اندک به چاپ رسید. نخست به کوشش سید حسین رضوی برقعی (و البته به‌انضمام ترجمه فارسی لطف‌اللّه هروی از رساله فراست فخر رازی) و سپس به کوشش محمدابراهیم ذاکر. نسخه حاضر مربوط به انتشارات میراث مکتوب است که با تحقیق محمدابراهیم ذاکر به چاپ رسیده است.
ساختار
کتاب، دارای مقدمه اکبر ایرانی (مدیرعامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب)، دیباچه از محقق، سرآغاز متن از نویسنده و مطالب اصلی در هشت مقالت است و هرکدام از مقالات دارای فصولی هستند که گاه تا بیست فصل هم می‌رسد.
گزارش محتوا
کتاب به هشت مقاله و هر مقاله به چند باب و هر باب نیز به چند فصل تقسیم شده است؛ بدین قرار: مقاله نخست: در بـیان عـلامات امـزجه بر سبیل اجمال مشتمل بر دو باب: باب اول در بـیان نـشانه‌های مزاج‌ها بر طریق کلی: مزاج معتدل و نامعتدل از هشت روی ظاهر گردد:
- سختی، نرمی، گرمی وسردی اندام‌ها؛
- فربه یا لاغر بـودن؛
- رنـگ پوسـت و به‌ویژه چهره (از 11 رنگ سخن می‌گوید، اما 10 رنگ برمی‌شمرد: سپید، به رنگ گـچ، به رنگ عاج، به رنگ ارزیز، زردی، اشقر، سرخ، سبزارنگ بی‌سرخی، تاریک، سیاه)؛
- موی (در ضمن آن دوازده پرسش با پاسخ آمده اسـت؛ از جمله پرسش درباره سپید شدن مو و پاسخ آن)؛
- «فعل‌هاست که از قوت‌ها صادر شود وقاعده کلی است که هرگاه که فعل‌ها را قوت بـر کـمال بـاشد و در وی هیچ تشویش و نقصان نبود، مزاج معتدل بود و اگر نه چنین باشد، از آن سه قسم بـیرون نـبود: یـا تشویشی حاصل بود، یا نقصان، یا بطلان...»؛
- احوال بول است و براز است؛ زیرا کـه هـر وقت کـه بول رنگین بود و رایحه او نیک تیز بود، دلیل [گرمی مزاج] باشد و اگر نه چنین بود، بر برودت.
بـاب دوم در شـناختن مزاج هر اندامی در پنج فصل:
- در شناختن مزاج‌های دماغ؛
- مزاج‌های دل؛
- در مزاج‌های جگر؛
- مزاج‌های معده؛
- در شناخت مزاج‌های خـصیتین و اوعـیه مـنی.
مقاله دوم در بیان تدبیر هوا و آنچه بدان باب تعلق دارد و این مقالت مرتب است بر پنج فـصل:
- اشـاره به اسباب سته؛
- در بیان حاجت حیوانات به هوا؛
- دربیان تغیر هوا به سـبب گـشتن فـصل‌های سال (اشاره به چهار فصل سال و برخی بیماری‌های رایج در این فصل‌ها و نیز درمان آنها با روش‌هایی سـاده چـون«رگ زدن»، استفاده از خوش‌بوکننده‌ها وپرهیز، استفاده از لباس مناسب فصل و...)؛ # در شرح حال تن مـردم در هـر شـهری و جایگاهی؛
- در شرح هوای نیک و هوای معتدل.
مقاله سوم در شرح مضرت هوای مختلف و علاج هریک بـر سـبیل تفصیل و ایـن مقالات شش فصل است:
- در مضرت هوای گرم؛
- در مضرت هوای سرد؛
- در آنچه از بـوی نـاخوش شنیدن رنجه دارد (درمان عوارضی چون سردرد با استفاده از مواد خوش‌بوکننده)؛
- در آنکه بوی خوش یابد رنجور شود: بباید دانـستن کـه همه بوی‌های خوش نافع باشد دل و دماغ را، لیکن باشد که به سبب زیـادتی گـرمی یا سردی یا خشکی یا تری، این رنـجه پدیـد آمـده است؛
- در منفعت و مضرت عطرها؛
- در اسپرغم‌ها (گل [سرخ]، بـنفشه، نـیلوفر، نرگس، نسرین، نمام، سوسن سپید و سوسن آسمان‌گون، یاسمین، مورد، سرو).
مقاله چهارم در مشروبات: بـباید دانـستن که مشروبات سه قسم است: آب و شـراب مـست‌کننده و دیگر شـربت‌ها. لاجـرم ایـن مقالت بر سه بخش قسمت کرده شـد: بـخش اول: در شرح صفات آب‌ها و در بخش او نه فصل است: # درمنفعت‌های آب خوردن؛
- در اقسام آب‌ها؛
- (فـصل سـوم ندارد)؛
- در اقسام آب‌ها (تکرار عنوان فـصل دوم؛ البته در اینجا مـعیار تقسیم‌بندی مـتفاوت است).
بخش دوم از مقالت چهارم: در چهارده فـصل (فـصل هفتم مشتمل بر بیست پرسش و پاسخ آنهاست).
بخش سوم در انواع اشربه‌ای که در حالت صـحت و حـالت مرض، آن را به‌کار بـرند (جـلاب شـکر، سکنگبین، فقاع) و دو فـصل پانـزدهم و شانزدهم که به نـظر مـی‌رسد در واقع متعلق به بخش دوم باشند (یعنی این بخش در اصل 16 فصل داشته است).
مقاله پنـجم در تـدبیر مأکولات (خوردنی‌ها) و این مقالت مرتب اسـت بر چـهار بخش (امـا فـقط دو بـخش آن آمده است!): بخش اول: در طـبایع مفردات که مشتمل است بر 13 فصل:
- غلات و حبوبات (گندم و جو و انواع نان‌هایی که از این دو پخـته مـی‌شود، باقلا، نخود، گاورس، لوبیا، ماش، کـنجد و بـرنج)؛
- گـوشت‌ها (گـوشت گـوسفند، بز، گاو، شـتر، اسـب، آهو، بزغاله، ماهی، خرگوش، گورخر، گاو کوهی، بز و میش کوهی، مرغ خانگی، بط و مرغ آبی، کـلنگ (درنـا)، کـبوتربچه و... و سرانجام گوشت نمک‌سود!)؛
- در شرح اعضای حـیوانات (مـانند سـر بـریان گـوسفند، مـغز، چشم، پایچه، اشکنبه و روده، جگر، سپرز، گرده، دل، شش، پیه و مغز و نیز تخم انواع مرغ‌های خانگی)؛
- در طبیعت اباها (آش‌ها و خوراکی‌های دیگر همچون قلیه و عدسی و هریسه)؛
- در شرح ابزارها (مـوادی چون انواع ترشی) که به سرکه و جز آن سازند؛
- در شیر و آنچه از او سازند (انواع شیر، دوغ، پنیر، روغن (کره) گاوی)؛
- در تره‌ها (کاسنی، کرفس، گندنا (آنچه امروزه تره می‌نامیم)، گشنیز، نعنا، طرخون و جز آن)؛
- در بقول (تـرب، شـلغم، پیاز، سیر، ریواج)؛
- در افزارهای دیگ (چاشنی‌هایی که هنگام پخت غذا می‌افزایند، همچون: زیره، دارچینی، فلفل، زنجبیل، زعفران، سرکه، نمک و جز آن)؛
- در میوه‌های تر (انگور، غوره، انجیر، زردآلو، شفتالو و شفترنگ و آلو، آلوی نیشه (نیشو)، سـیب، انـبرود (گلابی)، آبی (به)، انار شیرین و ترش، توت، خربزه، خربزه هندی (هندوانه)، کدو، بادنجان، عناب، ترنج، سماق)؛
- درمیوه‌های خشک (رما، کشمش، انجیر خشک، جوز (گـردو)، جـوز تر، بادام شیرین، بادام تلخ، پسـته، فـندق، عناب خشک)؛
- در شیرینی‌ها (شکر، عسل، پانیذ، پالوده، حلوا، لوزینه، قطایف)؛
- درروغن‌ها (روغن جوز، زیتون، بادام، کنجد، پسته و سرانجام تدبیر شستن روغن).
بخش دوم در چگونگی غذا خـوردن و ایـن بخش مرتب است بـر دو فـصل:
- در حقیقت غذا (در اینجا تقسیم‌بندی مشهور خوراکی‌ها به چهار دسته زهر، داروی مطلق، غذای دارویی و غذای مطلق آمده است)؛
- در بیان آنکه غذا چگونه باید خوردن (اندرزهای بهداشتی در خصوص دست نبردن به غذا تا پیش از گرسنگی کـامل، رعـایت ترتیب در خوردنی‌ها از لطیف و روان به غلیظ، نخوردن غذاهای رنگارنگ، آنچه یکجا خوردنشان مضر است، همچون: انگبین و خربزه، سیر و پیاز و فندق و بادام).
مقالت ششم: سخن در این مقالت مرتب است بر دو بخش. بخش اول، در استفراغ مـباشرت کـردن که خـود مشتمل بر بیست فصل است. در استفراغ‌ها (مشتمل بر منافع سه‌گانه گرمابه رفتن).
مقالت هفتم، در حرکت و سکون و این مـقاله مشتمل است بر چهار فصل:
- در حاجتمندی تندرستان به حرکت و ریاضت (ورزش)؛
- در وقت ریـاضت (نـباید هـنگامی که معده و جگر هنوز از غذا خالی نشده، ورزش کرد)؛
- در اندازه ریاضت؛
- در ریاضت جزوی (ورزش‌های ویژه هر عضو).
مقالت هشتم، در تـدبیر خواب و بیداری، مشتمل بر مقدمه و دو فصل. مقدمه، در بیان آنکه خواب چیست؟
- اندر منافع خـواب؛
- در آنـچه چگونه بـاید خفتن؟[۱].
وضعیت کتاب
محقق در دیباچه کتاب، از نسخه‌های خطی کتاب یاد کرده و دریاره ویژگی آنها و اینکه بر کدام تکیه نموده و چه رمزی برای هریک جعل کرده، توضیح داده است[۲].
فهرست مطالب در ابتدای اثر آمده و نمایه‌های کتاب، شامل: افراد، جاها، داروها، خوراکی‌ها، بیماری‌ها، جانوران، وزن‌ها و اندازه‌ها در انتهای آن. پس از فهرست نمایه‌ها مقدمه‌ای به زبان انگلیسی در انتهای اثر ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
وابسته‌ها
[[]]
[[]]
[[]]
[[]]