عراقی، ضیاءالدین

عراقی، ضیاء‎الدین

نام	عراقی، ضیاء‎الدین
نام‌های دیگر	آی‍ت‌ال‍ل‍ه‌ ع‍راق‍ی‌، ض‍ی‍اءال‍دی‍ن ع‍راق‍ی‌، ض‍ی‍اءال‍دی‍ن‌ ع‍ل‍ی‌ م‍ح‍م‍د ع‍ل‍ی‌ آق‍ا ض‍ی‍اءال‍دی‍ن‌ ع‍راق‍ی‌
نام پدر	آخوند ملّا محمّدکبیر عراقی
متولد	1240 ش
محل تولد	اراک
رحلت	1321 ش یا 1361 ق یا 1942 م
اساتید	ملا محمد كاظم آخوند خراسانى، ملا آخوند ملا محمد كاشانى اصفهانى، سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى
برخی آثار	تعلیقة استدلالیة علی العروة الوثقی رسالة في اللباس المشکوک (للعراقی) شرح تبصرة المتعلمین قاعدة فی العلم بوجود أحد الخللین إجمالا
کد مؤلف	53

شيخ ضياءالدين، على بن آخوند ملا محمد كبير كزازى عراقى (اراكى) (۱۲۷۸-۱۳۶۱ق)، معروف به آقاضیاءِ عِراقی؛ فقیه و اصولی امامی قرن چهاردهم قمری.

وی نزد اساتیدی چون سید محمد فشارکی، آخوند خراسانی و سید محمدکاظم یزدی تحصیل کرد. آقاضیاء را از استادان مشهور اصول فقه و از احیاکنندگان این علم به شمار آورده‌اند. سید محمدتقی خوانساری، سیدابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم و میرزا هاشم آملی برخی از شاگردان اویند.

ولادت

آقا ضياء، در سال 1278 قمرى در سلطان‌آباد از توابع اراك چشم به جهان گشود.

تحصيلات

او در سايۀ هدايت‌ها و حمايت‌هاى پدر بزرگوارش آخوند ملا محمد كزازى (متوفاى 1300 قمرى) كه از افاضل علما و فقهاى بزرگ اراك بود و از سيد شفيع جابلاقى اجازۀ نقل روايت داشت، رشد نمود.

دروس مقدماتى و مرحلۀ سطح دروس حوزه را در محضر پدر بزرگوارش و بعضى از علماى آن ديار گذرانيد، سپس به اصفهان رفت و از محضر آخوند ملا محمد كاشانى (متوفاى 1333 قمرى) و ميرزا هاشم چهارسوقى و ميرزا ابوالمعالى كلباسى (متوفاى 1315 قمرى) استفاده كرد.

پس از آن، به نجف اشرف هجرت كرد. در ابتداى ورود، از محضر سيد محمد فشاركى اصفهانى (متوفاى 1316 قمرى) استفاده مى‌كرد و پس از آن، از محضر علماى بزرگوارى نظير ملا محمد كاظم آخوند خراسانى، صاحب كفاية الأصول (متوفاى 1329 قمرى) و ميرزا حبيب‌اللّه رشتى، صاحب بدايع الأفكار (متوفاى 1312 قمرى) و سيد محمد كاظم يزدى، صاحب حاشيۀ معروف بر مكاسب شيخ انصارى (متوفاى 1337 قمرى) و شيخ الشريعة اصفهانى (متوفاى 1339 قمرى) و علماى گرانقدر ديگرى در ساير علوم اسلامى استفاده نمود.

ايشان از همان اوايل تحصيل به خاطر دقت نظر و هوش سرشار و سرعت درك مطالب علمى مورد توجه قرار گرفته و در بين نزدیک ان و خواص آخوند خراسانى به يگانگى و برترى علمى از هم درسانش شناخته شد.

اساتيدش با احترام خاصى با او برخورد مى‌كرده‌اند و آگاهان از طلاب و اهل علم به بزرگى به او مى‌نگريستند.

تدريس

آقا ضياء عراقى از حدود سال 1310 هجرى قمرى و در زمان حيات اساتيدش به تدريس فقه و اصول اشتغال داشت و طلاب جوان در اطراف او جمع مى‌شدند و به دليل بيان واضح و منطقى، و انتقال صحيح مباحث علمى، از مدرسين ممتاز به حساب مى‌آمده است.

بعد از وفات آخوند خراسانى در سال 1329 قمرى، ايشان شروع به تدريس خارج اصول مى‌كند و به زودى نام او در زمرۀ اساتيد درجۀ اول خارج اصول مشهور گشته و در سطح اجلاء علما و مدرسين بزرگ نجف اشرف قرار مى‌گيرد به طورى كه در درس او - به خصوص خارج اصول - علما و طلاب بيش از دروس اساتيد بزرگ معاصرش شركت مى‌كرده‌اند.

او حدود پنجاه سال تدريس كرده و بيش از سى سال به تدريس خارج فقه و اصول مشغول بود و صدها مجتهد از افاضل و علماى بزرگ و صاحب‌نظران و مراجع و آيات عظام همچون: سيد ابوالقاسم خويى، سيد محسن حكيم، حاج ميرزا هاشم آملى، سيد محمدرضا موسوى گلپايگانى، سيد احمد خوانسارى، سيد عبدالهادى شيرازى، سيد محمد هادى ميلانى، سيد شهاب‌الدين مرعشى نجفى از محضر اين عالم ربانى استفاده كرده‌اند.

مرجعيت

آقا ضياءالدين از مراجع طراز اول عصر خود بوده و بسيارى از ايرانيان و مردم عراق به ايشان رجوع كرده بودند و براى تقليد آنان به رسالۀ عمليّۀ شيخ عبداللّه مازندرانى تعليقه و حاشيه زده بود تا مقلدين به آن عمل كنند.

محل تدريس

بعد از وفات شيخ طوسى بنا به وصيت ايشان خانۀ مسكونى او تبديل به مسجد شد و مزار و محل تبرک براى عوام و خواص گرديد. اين مسجد بعدها از مشهورترين مساجد نجف اشرف گشت و از آن زمان تا به حال، مجالس درس بسيارى از مراجع بزرگ و اعاظم مدرسين در آن تشكيل شده و آنان براى حل مسائل پيچيده و مشكلات علمى از مدفن آن عالم بزرگ استمداد مى‌جويند.

يكى از علمايى كه صبحها در آن محل تدريس مى‌كرده، آقا ضياءالدين عراقى بوده است. ايشان حتى اواخر عمر مبارکش به خاطر ضعف مزاج، با مركب به مسجد شيخ طوسى رفته و تدريس مى‌كرده است.^[۱]

ویژگی‌ها

از خصوصيات بارز او آزاد انديشى و فراهم كردن امكان نقد و مناقشه در مجلس درس براى محصلين علوم دينى بود. او به شاگردانش شجاعت در انتقاد و مناقشه در نظريات علما را مى‌آموخت تا افكار آنها را متبلور كرده و آنها را از جمود فكرى نجات دهد.

او به شاگردانش علاقۀ خاصى داشت و شاگردانش بخاطر طهارت قلب و تقوا و اخلاص و محبتى كه در او مى‌ديدند، علاقه و مودتى خاص نسبت به او داشتند.

آقا ضياء عراقى آنچنان به سعۀ صدر در مباحث علمى و تحمل انتقادات شاگردانش معروف گشته بود كه ضرب المثل در سعۀ صدر و تحمل نظريات گوناگون شده بود.

گفتار بزرگان

در نقباء البشر: «مجتهد محقق من أكابر علماء العصر، قد اعترف له بالعظمة العلمية و الموهبة العقلية و الملكة النادرة فحول العلماء من معاصريه و المتأخرين عنه»

در جايى ديگر مى‌گويد: «كانت بيني و بينه مودّة تامة خبرت خلالها أخلاقه و طيب قلبه و تقواه و إخلاصه و حبه للخير»^[۲]

مستدركات أعيان الشيعة: «قرن بكبار المدرسين و أجلاء العلماء، عرف بالتحقيق و التدقيق و أصالة الرأي و غزارة المادة و الفكر الصائب، و كان مجلس درسه مفضلاً على غيره من كبار المدرسين، و لا سيما في علم أصول الفقه الذي اشتهر به و تفوق في مبانيه و مباحثه. درس أكثر من ثلاثين سنة في الفقه و الأصول، و تخرج عليه مئات من المجتهدين و العلماء الأكابر و أصحاب الرأي و الفتوى»^[۳]

معارف الرجال: «كان عالماً متكلماً أصولياً و قد برع في علم الأصول حتى تخصص به و أبدع و أصبح المدرس الوحيد بالنجف في علم الأصول فحسب. تحضر بحثه الأفاضل الطلبة المحصلون، و كان حراً بطبعه و آرائه و مجالسه»^[۴]

ريحانة الأدب: «از اكابر فحول علماى دينيۀ عصر حاضر ما كه فقيه و اصولى و محدث رجالى معقولى و منقولى، از طراز اول مراجع علميّۀ اسلامىّه و مرجع تقليد گروه انبوهى از فرقۀ محقه، در لطافت بيان و طلاقت لسان و جودت تقرير و حسن تحرير گوى سبقت را از ديگران ربوده»^[۵]

اساتيد

ملا محمد كاظم آخوند خراسانى (متوفاى 1329 قمرى)
ملا آخوند ملا محمد كاشانى اصفهانى (متوفاى 1333 قمرى)
سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى (متوفاى 1337 قمرى)
شيخ الشريعة اصفهانى (متوفاى 1339 قمرى)
سيد محمد فشاركى اصفهانى (متوفاى 1316 قمرى)
سيد محمد طباطبايى اصفهانى (متوفاى 1317 قمرى)
ميرزا حسين خليلى (متوفاى 1355 قمرى)
ميرزا حبيب‌اللّه رشتى (متوفاى 1312 قمرى)
ميرزا ابوالمعالى كلباسى (متوفاى 1315 قمرى)

شاگردان مبارز

آقا ضياءالدين عراقى نه تنها به شاگردانش شجاعت نقد و بررسى علمى را مى‌آموخت، بلكه به آنها تلاش در راه سربلندى اسلام و احكام الهى را نيز مى‌آموخت. او داراى شاگردان مبارز زيادى است كه به ذكر بعضى از آنها بسنده مى‌كنيم:

سيد مرتضى موسوى خلخالى، مؤلف كتاب قاعدة لا ضرر، كه تقرير درس استادش آقا ضياء است. او پس از طغيان نظام تكريتى عراق در سال 1412 دستگير و زندانى شد و تا به حال نيز در زندان نظام بعثى ملحد است.^[۶]
سيد محمدتقى بن سيد محسن حسينى (متوفاى 1402 قمرى) كه پس از طغيان نظام تكريتى زندانى شده و او را شكنجه دادند و با شكنجه به شهادت رساندند. او و اجداد طاهرينش امامت جماعت حرم حسينى را به عهده داشته‌اند.^[۷]
سيد محمد بن سيد صادق حسنى بغدادى نجفى.
در الذريعة دربارۀ او اينطور آمده: «هو من المجاهدين الوطنيين و رجال الجهاد أعزهم و حفظهم اللّه»^[۸]
از ديگر شاگردان او، شيخ نصراللّه بن شيخ هدايت‌اللّه برغانى قزوينى آل شهيدى است (متوفاى 1398 قمرى).

او در نهضت بزرگ علماى عراق بر عليه انگليس در سال 1340 شركت داشت. همچنين در زمانى كه امام خمينى حركت خود را در 15 خرداد سال 1342 مطابق با (1384 قمرى) آغاز كرد، در اين نهضت شركت داشته و سه ماه در قزوين زندانى شد.^[۹]

ساير شاگردان

در أعيان الشيعة و الذريعة به حدود 70 تن از شاگردان آقا ضياءالدين عراقى اشاره شده كه در اينجا به نام بعضى از بزرگان و مراجع بسنده مى‌كنيم.

سيد ابوالقاسم خويى (متوفاى 1413 قمرى)
سيد محسن حكيم (متوفاى 1390 قمرى)
سيد عبدالله بن سيد محمد طاهر شيرازى (متوفاى 1405 قمرى)
سيد محمدرضا گلپايگانى (متوفاى 1414 قمرى)
سيد شهاب‌الدين مرعشى نجفى (متوفاى 1411 قمرى)
حاج ميرزا هاشم آملى (متوفاى 1413 قمرى)
سيد محمد هادى ميلانى (متوفاى 1395 قمرى)
سيد احمد خوانسارى (متوفاى 1405 قمرى)
شيخ محمدرضا مظفر (متوفاى 1383 قمرى)
سيد محمد بن سيد على كوه‌كمرى تبريزى، معروف به حجّت (متوفاى 1372 قمرى)
سيد مرتضى موسوى خلخالى كه از سال 1412 تاكنون در زندان بعثى‌ها مى‌باشد.
ميرزا احمد بن ميرزا حسن آشتيانى، صاحب بحر الفوائد
شيخ محمدتقى آملى (متوفاى 1391 قمرى)
محمدتقى بن عبدالكريم بروجردى نجفى، صاحب نهاية الأفكار كه تقرير بحث آقا ضياء است.
سيد على بن سيد محمدرضا كاشانى يثربى (متوفاى 1379 قمرى)
سيد محمدتقى خوانسارى (متوفاى 1371 قمرى)
شيخ حسين بن محمد كاظم آخوند خراسانى نجفى (متوفاى 1396 قمرى)
شيخ عبدالصاحب بن شيخ حسن بن شيخ محمدحسن صاحب جواهر (متوفاى 1352 قمرى)
ميرزا حسن يزدى
سيد حسين بن سيد جعفر خادمى (متوفاى 1405 قمرى)
شيخ محمد ابراهيم بن شيخ على كلباسى نجفى، صاحب كتاب منهاج الأصول در دو جلد (تقرير درس آقا ضياء عراقى).
شيخ عبدالنبى عراقى، صاحب كتاب أعلام العامة في صحة الحج مع العامة
سيد هادى اشكورى
مرتضى مدرسى چهاردهى، صاحب كتاب ضياء الأصول كه تقرير درس آقا ضياء است.
سيد ابوالحسن بن سيد ابراهيم حسينى علوى، ملقب به ممتاز العلماء
آقا محمد بن آقا محمد نبى بن وحيد بهبهانى
حاج آقا رحيم ارباب (متوفاى 1396 قمرى)
ميرزا فضل‌الله، معروف به شيخ الإسلام زنجانى (متوفاى 1373 قمرى) داراى حدود 13 تأليف.
سيد كاظم عصار تهرانى، محمد كاظم بن محمدحسین لواسانى تهرانى (متوفاى 1394 قمرى) داراى حدود 15 تأليف.
شيخ محمد بن حسين مهدوى سعيدى لاهيجى (متوفاى 1403 قمرى) صاحب كتاب دانشمندان گيلان، جغرافياى گيلان و کتاب‌هاى ديگر.
شيخ محمدحسین بن شيخ سليمان حائرى، مشهور به اعلمى (متوفاى 1393 قمرى) صاحب كتاب تراجم أعلام النساء.
شيخ محمد على بن شيخ على نقى، مشهور به حاج شيخ آقا بزرگ شاهرودى، داراى تأليفات متعدد.
سيد محمد مشكاة (متوفاى 1399 قمرى)
سيد عبدالحسين طيب (متوفاى 1412 قمرى)
شيخ على اكبر بن على اكبر گيلانى اشكورى، متخلص به طلوعى (متوفاى 1354 قمرى) از اجلاء و كبار فقها در گيلان.

آثار

حاشيه بر كتاب البيع شيخ انصارى
شرح تبصرة المتعلمين (در معاملات)
كتاب الصلاة
المقالات الأصوليّة
كتابى در تقيه
رسالة في الدعاوي
كتاب القضاء
روائع الأمالي في فروع العلم الإجمالي
حاشية العروة الوثقى
حاشية جواهر الكلام
كتابى در اخذ اجرت بر واجبات
كتابى در جوائز جائر
كتاب اجتهاد و تقليد
حاشيه بر فرائد الأصول
كتاب الشرط المتأخر
حاشيه بر كفاية الأصول
كتاب قاعدة الحرج
كتاب قاعدة لا ضرر
كتاب اللباس المشکوک
تعليقة على رسالة الشيخ عبداللّه المازندراني
رسالة في استصحاب العدم الأزلي
رسالة في تعاقب الأيدي
رسالة في الانسداد
رسالة في الترتب

وفات

اين عالم ربانى در در شب دوشنبه ۲۸ ذی القعده ۱۳۶۱ق، در حالى كه از عمر پر بركتش 83 سال مى‌گذشت، در نجف اشرف دار فانى را وداع گفت و عالم تشيع را داغدار كرد و در ضلع غربی صحن حرم امیرالمؤمنین در حجره‌ دوم سمت چپ ورودی باب غربی معروف به باب العماره به خاک سپرده شد.