بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ
واسیلى ولادیمیروویچ بارتولد (1869-1930م)، دانشمند خاورشناس و ایران‌شناس روسی و نویسنده مقالات و کتاب‌های متعدد در تاریخ و فرهنگ خاورمیانه، به‌ویژه آسیای مرکزی.
تولد و خاندان
در سوم نوامبر سال 1869 در شهر سن‌پترزبورگ در خانواده آلمانى روسى‌شده‌ای به دنیا آمد. نیاکان پدرى وى از مردم منطقه ساحلى دریاى بالتیک بودند. نیاى مادرى او کشیشى لوترى بود که از هامبورگ به روسیه مهاجرت کرده و پدر او دلال بورس بود[۱].
گویا به سبب اینکه پدر و مادرش از تبار آلمانی‌های مهاجر بودند، واسیلى به «ویلهلم» نیز موسوم شد و بعدها این نام را در آثاری که به زبان‌های اروپای غربى می‌نوشت، به‌کار می‌برد.
تحصیلات
رفاه خانوادگى به بارتولد امکان داد تا تحصیلاتش را به‌راحتی دنبال کند. وی خوب درس خواند و معلومات گسترده‌ای در علوم انسانى کسب کرد و با زبان‌های لاتین و یونانى آشنا گردید. در 1887م، در بخش زبان‌های شرقى دانشگاه سن‌پترزبورگ، دانش آموخت و خود چندی در همان جا به تحقیق و تدریس پرداخت، آنگاه به سبب علاقه‌مندی به تاریخ مشرق‌زمین، سخت به تحصیل در آن زمینه همت گماشت، اما ازآنجاکه توفیق در این رشته، مستلزم تسلط به زبان‌های خارجى بود، بارتولد به توصیه استادش ویکتورفون روزن (متوفی 1908م)، متخصص سرشناس زبان عربى در دانشگاه سن‌پترزبورگ، به آلمان رفت و در آنجا در کلاس‌های درس آوگوست مولر در دانشگاه هاله و تئودور نولدکه در دانشگاه استراسبورگ شرکت کرد. سفر آلمان این فرصت را فراهم ساخت تا بارتولد بتواند به حلقه درس و بحث بزرگ‌ترین پژوهشگران اروپایى راه یابد و از آنان بهره‌مند گردد. در 1892م، بارتولد به زادگاه خویش بازگشت و سال بعد به دریافت درجه فوق لیسانس نائل آمد.
تدریس
او در 1901م، به‌عنوان «استاد فوق‌العاده» و در 1906م، به استادی دانشگاه برگزیده شد و تا پایان عمر در این مقام باقى ماند. او در دانشگاه‌های مسکو، تاشکند، باکو، استانبول و لندن به تدریس پرداخت.
سمت‌ها
بارتولد علاوه بر تدریس و تحقیق، سمت‌های متعددی نیز برعهده داشت که از مهم‌ترین آن‌ها، دبیری (1905-1913م) و ریاست (1918-1922م) «شعبه شرقى انجمن باستان‌شناسی روسیه»، دبیری «کمیته روسى برای مطالعه آسیای مرکزی و شرقى» (1903-1921م)، ریاست «هیئت شرق‌شناسان وابسته به موزه آسیایى» (1921-1930م)، سردبیری ارگان انتشاراتى دو مرکز نخستین از 3 مرکز مذکور و نیز سردبیری 3 فصلنامه کم‌دوام دنیای اسلام (1912م)، دنیای مسلمان (1917م) و ایران (1927-1929م) را باید نام برد.
وفات
وی در سال 1930م، درگذشت[۲].
سفرها
بارتولد بارها به‌منظور مطالعه نسخ خطى، کارهاى باستان‌شناسی، شرکت در مجامع علمى یا تأسیس رشته‌های شرق‌شناسی در پاره‌ای از دانشگاه‌ها، دیدار از کتابخانه‌ها، پژوهش‌های علمى و نیز ایراد سخنرانى، به آسیاى میانه و اکثر کشورهاى جهان سفر کرد و تقریباً هر سال یک بار به ترکستان می‌رفت[۳].
مطالعات و تحقیقات بارتولد
حوزه مطالعات و تحقیقات بارتولد بسیار وسیع و آثارش بسیار متنوع و متعدد است: تاریخ، باستان‌شناسی، سکه‌شناسی، جغرافیای تاریخى، فرهنگ و زبان، ادیان و غیره موضوع‌هایی بودند که وی بدان‌ها پرداخت، اما محور اصلى علایق وی تاریخ بود. بارتولد 670 مقاله و کتاب از خود برجای نهاد که از این مقدار، 247 مقاله تنها در «دائرةالمعارف اسلام» منتشر شده است. در طول سال‌های 1930-1892، بیش از 400 تألیف علمى او چاپ و منتشر گردید و چند اثر وى نیز بعد از مرگش به چاپ رسید. بعدها آثار او را در 10 جلد جمع‌آوری کردند.
حوزه تتبعات بارتولد را می‌توان به 3 بخش ترک‌شناسى، ایران‌شناسى و اسلام‌شناسی تقسیم کرد. کانون علاقه بارتولد در آغاز، تاریخ آسیای مرکزی در آستانه حمله مغول بود، اما وی بعدها حوزه پژوهش‌های خود را گسترش داد. از سویى، چون بسیاری از مسائل اساسى تاریخ این سرزمین در آغاز قرون وسطی مورد مطالعه قرار نگرفته بود، وی به بررسى سیر تاریخى این منطقه پهناور از زمان فتح اعراب به بعد همت گمارد و پژوهش‌های خود را در تاریخ مغول با بررسى عصر سلاطین تیموری تا حدود سال 900ق، تکمیل کرد. از سوی دیگر، بخشى از تحقیقات خود را به دوران قبل از اسلام آسیای مرکزی و ایران و سپس دوره بعد از تیموریان تا عهد خانات و بلافاصله پیش از سلطه روس‌ها بر این منطقه تخصیص داد.
ازآنجاکه بارتولد 3 زبان اصلى جهان اسلام، عربى، فارسى و ترکى را نیک می‌دانست و به منابع بی‌شماری در موضوع‌های تحقیقاتى خود دسترسى مستقیم داشت، اطلاعات مندرج در آثارش عمدتاً دست‌اول است. او که بر گنجینه‌های گران‌قدری از مآخذ در کتابخانه‌های آسیای مرکزی و خاورمیانه دست یافته بود، در شناساندن هرچه بیشتر آن‌ها به اهل تحقیق، تلاش فراوان کرد. از دیگر خدمات بارتولد به حوزه خاورشناسى، بررسى و معرفى پژوهش‌هایی بود که در زمینه شرق‌شناسی تا زمان او، در اروپا و روسیه، صورت پذیرفته بود.
آثار
- ترکستان در عهد هجوم مغول؛
- اندیشه‌های مذهبى و حکومت اشرافى در کشورهای اسلامى؛
- خلیفه و سلطان؛
- پژوهش‌های جغرافیایى - تاریخى درباره ایران؛
- الغ‌بیک و زمان او؛
- زندگانى سیاسى میرعلی‌شیر نوایى؛
- فرهنگ اسلام؛
- جایگاه سرزمین‌های اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام؛
- تاریخ اقوام ترک – مغول؛
- تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه؛
- اطلاعات جدید مسلمانان درباره روس‌ها؛
- اطلاعات اعراب درباره مردم روس؛
و...
افزون بر اینها شماری از آثار تاریخى فارسى به همت بارتولد به اهل تحقیق شناسانده شد. همچنین وی متن «حدود العالم» را با مقدمه‌ای به‌صورت تصویری به چاپ رساند[۴].
پانویس
منابع مقاله
- ربن شه، لیلا، جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام، تألیف واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، 1375ش.
- کیوانی، مجدالدین، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، 1381ش.