منهج الشيخ أبي جعفر الطوسي في تفسير القرآن الکريم
| منهج الشيخ أبي‌جعفر الطوسي في تفسير القرآن الکريم | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زيدي، کاصد ياسر (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | دراسه لغويه نحويه بلاغيه |
| ناشر | بيت الحکمه |
| مکان نشر | عراق - بغداد |
| چاپ | 1 |
| موضوع | تفاسير شيعه - قرن 5ق. - نقد و تفسير
تفسير - فن طوسی، محمد بن حسن، 385 - 460ق. التبيان في تفسير القرآن - نقد و تفسير قرآن - مسائل ادبی قرآن - مسائل لغوی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 91/5 /ز9م5 |
منهج الشيخ أبي‌جعفر الطوسي في تفسير القرآن الکريم تألیف کاصد یاسر زیدی به تبیین شیوه شیخ طوسی در تفسیر «التبيان في تفسير القرآن» اختصاص دارد.
ساختار
کتاب مشتمل بر مقدمه، تمهید (در دو مبحث)، شش فصل و نتایج بحث است. مطالب هر یک از فصول در ضمن پنج مبحث مطرح شده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه کتاب به چگونگی آشنایی با کتاب تفسیر شیخ طوسی اشاره کرده است. او ابتدا با تفسیر مجمع‌البیان طبرسی (متوفی 548ق) آشنا می‌شود. سپس با اطلاع از تفسیر طوسی (متوفی 460ق) با مقایسه مباحث تفسیری، قرائات، لغت و اعراب کتاب به حقیقتی می‌رسد که خود طبرسی هم در مقدمه تفسیرش به آن اشاره کرد و مخفی نکرده است که عبارت است از این‌که طبرسی کتابش را بر اساس تفسیر طوسی بنیان نهاده و اشتباه نیست اگر گفته شود که بیشتر تفسیرش را از آن گرفته است. این موضوع سبب می‌شود که نویسنده به مطالعه علمی جدی درباره تفسیر طوسی بپردازد[۱].
در تمهید کتاب ابتدا زندگانی طوسی، اساتید، شاگردان و آثار او مطرح شده است. در زمینه آثار چنین می‌خوانیم: در موضوعات مختلف تفسیر، حدیث، فقه، اصول، عقاید و... کتاب نوشته است. بیشتر تألیفاتش چاپی یا خطی است و تعدادی از آن‌ها به دست ما نرسیده است. تألیفات مشهور او بالغ بر پنجاه کتاب و رساله است که به نام بیشتر آن‌ها در کتاب الفهرست اشاره شده است. در فقرات زیادی از تفسیر «البيان» نیز به تعدادی از آثار وی اشاره شده است. نویسنده در ادامه مباحث آثار شیخ طوسی را در نه موضوع علمی دسته‌بندی و معرفی کرده است. طوسی در رابطه با تفسیر سه اثر با نام «التبيان في تفسير القرآن»، «المسائل الرجبية في تفسير القرآن» و «المسائل الدمشقية في تفسير القرآن» نوشته است. التبیان مهم‌ترین و معروف‌ترین کتاب اوست که به شیوه‌ای جدید و روشی ابتکاری که پیش از او سابقه نداشته تألیف شده است؛ زیرا این اولین تفسیر شیعه امامیه است که در ابواب جداگانه مباحث تفسیر و علوم قرآنی مانند قرائات، اعراب، لغت و اسباب نزول را گردآورده است. بسیاری از پیشینیان مانند سبکی، صفدی، ابن حجر عسقلانی و جلال‌الدین سیوطی در شرح‌حال طوسی به این تفسیر بزرگ اشاره کرده‌اند[۲].
همچنین در تمهید به تفاسیر معاصر تفسیر طوسی اشاره شده است. «حقائق التأويل في متشابه التنزيل» نوشته سید رضی (متوفی 406ق) و «التفسير في آمالي المرتضی» نوشته سید مرتضی (متوفی 436ق)، دو تفسیری است که معاصر با تفسیر شیخ طوسی نوشته شده‌اند. کتاب اول در ده جزء بوده که تنها پنج جزء از آن باقی مانده و باقی اجزاء مفقود شده است. این اثر به تأویل تعدادی از آیات متشابه اختصاص دارد. تفسیر دوم نیز مشتمل بر مباحث مختلف تفسیری، لغوی و ادبی است که سید مرتضی در راه حج (395ق) املاء کرده است[۳].
نویسنده در فصل اول کتاب به مصادر مورد استفاده شیخ طوسی اشاره دارد. وی از سه دسته منبع استفاده کرده است: در معانی الفاظ قرآن از «معاني القرآن» فراء، اخفش و زجاج، «مجاز القرآن» ابوعبیده و اندکی هم از «ضياء القلوب في معاني القرآن» مفضل بن سلمه بهره برده است. همچنین از تفاسیر مأثور مانند کتاب ابو‌الجارود به نقل از امام محمد باقر(ع) و تفسیر علی بن ابراهیم قمی (متوفی پس از 307ق) استفاده کرده است. او تنها به تفاسیر شیعه بسنده نکرده و از مصادر اهل سنت و معتزله مانند تفسیر طبری و تفاسیر نقاش و رمانی نیز مدد گرفته است. در ادامه این فصل به منابع حدیثی شیعه و سنی و منابع لغوی و ادبی هم که به‌عنوان مصادر طوسی می‌توان از آن‌ها یاد کرده اشاره شده است[۴].
شیخ طوسی به تفسیر نقلی عنایت ویژه‌ای دارد. این موضوع با فرهنگ عمومی و رویکرد علمی او هماهنگی دارد؛ زیرا او بزرگ‌ترین محدث و فقیه و اصولی شیعه است که از شیعه همان‌گونه روایت می‌کند که از همه مسلمین. این ویژگی در تفسیرش نیز روشن است؛ چراکه بیشتر روایات آن منقول از نبی(ص) و صحابه و تابعین است و روایات ائمه(ع) را به آن اضافه می‌کند که اکثر روایات، منقول از امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع) است[۵].
در فصل سوم به موضوع قرائات و لهجات از دیدگاه شیخ طوسی پرداخته شده است. وی در مقدمه تفسیرش به هنگام سخن از شیوه نگارش خود به اهتمامش به قرائات اشاره کرده و آن را از فنون علم قرآن شمرده و بر بقیه فنون مانند معانی و اعراب مقدم داشته است. او در تمام تفسیرش موضوعی را با نام «قرائت» یا «قرائت و حجت» یا گاه با عنوان «قرائت و لغت» اختصاص داده است. در رابطه با لهجه‌ها هم در ضمن این موضوعات یا به‌عنوان «لغت» بحثی را مطرح کرده است. دلیل این امر آن است که علم قرائات پیش از هر چیز قرآن کریم را از تحریف و تغییر، پاسداری می‌کند[۶]. شیخ طوسی در این فصل قرائات صحابه و تابعین و اهل‌بیت(ع) و قرائات مشهوره و قرائات شاذه را متذکر شده است.
طوسی در تفسیرش به لغت و علم نحو به‌‌گونه‌ای اهتمام دارد که نظر محقق را به خود جلب می‌کند و حکایت از مهارت شیخ در این دو علم مهم در زبان عربی دارد. وی از قرآن کریم و حدیث شریف نبوی و شعر و نثر عربی به‌عنوان شواهد لغوی استفاده می‌کند[۷].
شیخ طوسی مقدمه تفسیرش با عنوان ذکر جملاتی که قبل از شروع تفسیر باید دانست را با عبارت کوتاهی در رابطه با اعجاز قرآن کریم آغاز کرده و چنین نوشته است: قرآن معجزه عظیمی بر صداقت نبی(ص) بلکه بزرگ‌ترین معجزه‌ها و مشهورترین آن‌هاست. سخن درباره دلیل معجزه بودن قرآن و اختلاف مردم درباره آن زیبنده این کتاب نیست؛ چراکه به سخن در اصول باز می‌گردد و دانشمندان علم کلام و توحید آن را ذکر کرده و شرح داده و به حد کافی سخن گفته‌اند[۸]. نویسنده در آخرین فصل کتاب پس از اشاره به مفهوم فصاحت و بلاغت شاخه‌های مختلف علوم معانی، بیان و بدیع را در تفسیر شیخ طوسی بررسی کرده است[۹].
وضعیت کتاب
در انتهای کتاب فهرست مصادر با ذکر اطلاعات کامل نسخه و نیز فهرست مطالب ذکر شده است.
آدرس آیات، مستند مطالب و ارجاعات در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.