المعجم الجغرافي للبلاد العربية السعودية
المعجم الجغرافي للبلاد العربية السعودية، تأليف حمد الجاسر از بزرگترین جغرافى‌دانان معاصر كشور عربستان است. این اثر در سه مجلد به زبان عربی به معرفی اسماء شهرها و روستاها و مهم‌ترین بادیه‌های عربستان پرداخته است. نویسنده هدف خود را از نگارش این اثر عبارت می‌داند، از گردآوری اسامی جمیع اماكن مسكونی و تاریخی و ضبط آنها به گونه‌ای كه با دیگر اماكن اشتباه نشود.
| المعجم الجغرافی للبلاد العربية السعودية | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | جاسر، حمد (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | یحوی اسماء المدن و القری و اهم موارد البادیه |
| ناشر | دار الیمامة للبحث و الترجمة و النشر |
| مکان نشر | ریاض - عربستان |
| چاپ | 1 |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
اسامی شهرها و روستاها و... در مجلدات سه گانه به ترتیب حروف (أ-ذ)، (ر-ف) و (ع-ی) تنظیم شده است.
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه به دشوارى تألیف این معجم پرداخته است. او تألیفات قدیم را به دلیل قلت اسامى بلاد ناكافى و نوشته‌هاى جدید را نیز آماده استفاده و جامع، بلكه اساساً این بخش از مطالعات جغرافیایى را فاقد مؤلفات جدید مى‌داند. او در این راه مجبور بوده كه بخشى از اطلاعاتش را از طریق مشاهدات در سفرهاى مكرر به مناطق مختلف بدست آورد.
او معتقد است كه فهم بسیاری از وقایع تاریخی؛ مانند غزوات نبوی و وقایع جنگ‌های ردّه در صورت عدم شناخت مواضع حدوث آنها ناممكن است. همچنین معرفت و تصور كاملی از زندگی یك شاعر متقدم تصوری تامّ نخواهد بود، مگر این كه شناختی از محل زندگی و رشد او داشته باشی.
ابن جاسر اولویت اقدام به تهیه این معجم را كار گروهی از علماء و دانشمندان به شیوه معمول می‌داند و كار خود را به جهت شدت نیاز به این فرهنگ و از باب «ما لا یدرك كله لا يترك كله» می‌داند.
در معجم كلماتی وجود دارد كه فراوان تكرار شده است و برای اهالی خارج از سرزمین حجاز نیازمند توضیح است؛ لذا به اختصار به تبیين معانی آنها اشاره می‌شود:
- الإمارة: منطقه یا مناطق دارای قریه‌ها، نهرها و چاه‌ها كه عده‌ای به ریاست مردی كه "امیر" نامیده می‌شود، وظیفه اداره شئون آن را به عهده دارند. اماره با وزارت داخلی مرتبت است.
- المِنطَقَة: منظور از این كلمه تعدادی از روستاها و بادیه‌هاست كه نام واحدی بر آن اطلاق می‌شود یا اماره واحدی كه مركز واحدی دارد.
- القریة: مكانی كه اهل آن دائماً در آن ساكن هستند و تا زمانی كه اسم خاصی بر آن اطلاق می‌شود، عدد سكان آن مهم نیست.
- القصر الزراعی: مكانی در زمین زراعی كه قابلیت سكونت داشته باشد.
- الهجرة: روستایی كه تنها اهل بادیه در آن سكونت می‌كنند و مقداری از طول سال را مهاجرت كرده و دوباره به آن باز می‌گردند.
- المورد یا المنهل یا الماء: چاه یا رودخانه یا چشمه‌ای كه قبیله‌ای برای آب دادن به چهارپایان بر آن عبور می‌كند؛ و گاهی مختص به آن قبیله می‌شود.
نویسنده همچنین لازم دانسته است كه دو مورد را تذكر دهد:
الف: التكرار: گاهی اسم یك مكان به دو منطقه مختلف افزوده شده است. منشأ این امر آن است كه بعضی از مناطق متداخل هستند و تمیيز بین اماكن واقع در آن مشكل است. گاهی امیر یك منطقه مكان‌هایي از مناطق دیگر را به دلیل روشن بوده حدودش به منطقه‌اش اضافه می‌كند. به عنوان مثال در اسامی شهرهای(رجال المع)، (قنا البحر)، (المجاردة)، (میسان) و (بنی مالك) این مسئله دیده می‌شود.
ب- الأخطاء: گاهی یك اسم به صورت غیرصحیح نوشته شده است؛ چرا كه بسیاری از نویسندگان مناطق قواعد لغت را به خوبی نمی‌دانستند و اسم را از عوام نقل می‌كردند و مطابق با آن می‌نوشتند. مثلاً مردم عوام اسم(الغبشة) و (الغشامرة) را القبشة و القشامرة املاء می‌كردند؛ یا در ابتدای اسامی(أنطاع)، (اصوير) و (انبوان)، الف می‌آوردند؛ در حالى كه صحیح حذف آن است؛ یا بین الضاد و الظاء تفاوت قائل نمی‌شدند. بنابراین خواننده اگر خودش از اهل این سرزمین نباشد، در آگاهی به اسم صحیح دچار حیرت خواهد شد.
حجاز در عصر حاضر به چهارده بخش تقسیم شده است كه بر هر بخشی "إمارة" اطلاق می‌شود و هر اماره‌ای به امارات كوچكتر تقسیم می‌شود. این امارات كه عبارت است از: امارة الرياض، مكه المكرمة، المدينةالمنوره، المنطقة الشرقية، جازان، القصيم، بلاد عصير، حايل، الحدود الشمالية(عرعر)، تبوك(المنطقةالشمالية)، نجران، الجوف، القريّات و الباحة، ابتدا در نقشه‌ها و جداولی امارات تابعه آنها، عدد روستاها و چاه‌ها تشریح شده و نیز در جداول دیگری عدد ساكنین زن و مرد هر اماره ذكر شده است. اسامی هر یك از شهرها و روستاها و آب‌ها و... به ترتیب حروف الفبا تنظیم و در صورتى كه یك مكان با نام‌های مختلف و در حروف دیگری نیز ذكر شده است، تنها در یکی از آنها توضیح آمده و در مابقی به آن ارجاع داده شده است. توضیحات اماكن جلد اول و دوم، به طور معمول در یك یا چند خط خلاصه و گاه تنها نام قریه و گاه نام اماره نیز به آن افزوده شده است. اگر نام تعدادی از روستاها با پیشوند یكسان باشد با در ذیل آن پیشوند نام آنها با شماره بدون توضیح آمده است؛ برای نمونه می‌توان به ذیل كلمه "عطف" مراجعه نمود.
در جلد سوم، امارات شمال تشریح شده است. شیوه نگارش توضیحات در این جلد با مجلدات دیگر متفاوت است و با استفاده از منابع مختلفی؛ مانند: "معجم البلدان" و "معجم ما استعجم " توضیحات مفصل‌تری آمده و حتی از ابیات شعر نیز استفاده شده است، در حالى كه در دو جلد قبل حتی یك بیت شعر نیز وجود ندارد.
وضعیت
در انتهای جلد سوم، فهرست مطالب و فهرست تفصیلی اماكن به ترتیب حروف الفبا آمده است. فهرستی از منابع مختلفی - اعم از كتب و مقالات - كه در تهیه معجم از آنها استفاده شده است، در مقدمه ذكر شده است.
منابع مقاله
مقدمه و متن كتاب.