التلخيص في القراءات الثمان
| التلخيص في القراءات الثمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | طبري، عبدالکريم بن عبدالصمد (نویسنده) |
| ناشر | مکتبه التوعيه الاسلاميه |
| مکان نشر | عربستان - مکه مکرمه |
| چاپ | 1 |
| موضوع | قرآن - قرائت |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 75/35 /ط2ت8 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
التلخيص في القراءات الثمان نوشته عبدالکریم بن عبدالصمد (متوفی 478)، کتابی است به زبان عربی و با موضوع علوم قرآنی. مضمون این کتاب، همان‌گونه که از نام آن پیداست، ارائه خلاصه‌ای از مطالب درباره قرائات هشتگانه است. محقق کتاب، محمد حسن عقیل موسی، مقدمه مفصلی بر آن نوشته است.
ساختار
کتاب از یک مقدمه و دو بخش اصلی تشکیل شده؛ بخش آموزش دارای مقدمه و دو باب است و بخش تحقیق شامل مقدمه مصنف و ذکر اسناد قرائات هشتگانه و مطالب دیگری درباره تجوید است.
نویسنده، منابع کتاب را در دو بخش مجزای خطی و چاپی ارائه کرده است. از جمله منابع خطی کتاب، جامع ابي معشر يا سوق العروس، جامع البيان امام ابوعمرو دانی، لطائف الإشارات لفنون القراءات امام شهاب‌الدین قسطانی، المنتهی في أداء القراءات و طرقها اثر امام ابوالفضل محمد بن جعفر خزاعی و... و از منابع چاپی آن قرآن چاپی به روایت حفص از عاصم و به روایت ورش از نافع، الإبانه عن معانی القراءات مکی بن ابوطالب قیسی، إبراز المعاني من حرز الإماني ابوشامه دمشقی، إتحاف فضلاء البشر في القراءات الأربع عشر احمد بن محمد بناء دمیاطی، الإتقان في علوم القرآن سیوطی، الأنساب سمعانی، البحر المحيط ابوحيان اندلسی، تاريخ الخلفای سیوطی، تفسير القرآن العظيم ابن کثیر و...[۱]
گزارش محتوا
نویسنده در مقدمه علت اختیار چنین موضوعی برای تحقیقش را این‌گونه نقل می‌کند؛ به علت مشکل بودن موضوع، کمتر کسی از میان طالبان علوم دینی به سمت این موضوع روی می‌آورند، اکثر کتاب‌های با این موضوع به‌صورت کتب خطی در کتابخانه‌ها خاک می‌خورند و در دسترس عموم قرار ندارند، این کار را از مصادیق کار خیر دانستم و به آن اقدام کردم تا مشمول آیه «ثمّ أورثنا الکتب الّذین اصطفینا من عبادنا» (فاطر: 32) قرار بگیرم، این کتاب، در راستای افزایش و تکمیل اطلاعات و مطالعاتی است که سابقاً انجام می‌دادم.[۲] وی از موارد ذیل به‌عنوان دشواری‌هایی که در این کار با آن‌ها مواجه بوده یاد می‌کند؛ استفاده از مجرد نقل بدون ارجاع در این کتاب، کم بودن مصادری که بتوان در قواعد این علم به آن‌ها رجوع کرد، سعی در رساندن معنی در قالبی خلاصه که اخلال در معنا ایجاد نکند و اختیار طرق و روایات غیر مشهور در برخی قرائات توسط مصنف که زحمتی مضاعف را در یافتنشان به جهت استناد، طلب می‌کرد.[۳]
مطالب کتاب در دو بخش الدراسه و التحقیق بیان شده‌اند. در قسمت الدراسه، علم قرائات تعریف و فضیلت و اهمیت آن بیان شده و درباره احرف سبعه و معنای مختار در آن توضیح داده شده است. شروط قبول قراءت بیان شده و گفته شده که از میان قرائات، فقط ده تا مقبول و مابقی شاذ هستند.[۴] در قسم التحقیق، نص کامل محقق کتاب «التلخیص» ارائه شده و سپس خاتمه و نتایج کتاب ارائه شده است.[۵]
ابن جزری علم قرائت را علم اداء کلمات قرآن دانسته است و چنین گفته است: «القراءات علم بکیفیة أداء کلمات القرآن و اختلافها، معزوّ لناقله».[۶] در فضیلت علم قرائات همین بس که در این علم مسائلی درباره قرآن که شریف‌ترین کتاب است، آموزش داده می‌شود و پیامبر اکرم(ص) فرموده‌اند: خیرکم من تعلم القرآن و علّمه یعنی بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و بیاموزاند. نویسنده در راستای بیان فضیلت این علم، شش مورد را ذکر می‌نماید.[۷] عبدالکریم بن عبدالصمد، بحث از تخفیف الهی بر عباد در قراءت احرف سبعه را مطرح می‌کند و روایت نبوی مشهور با محتوای «إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف فاقرؤوا ما تیسر منه» را بر این امر شاهد می‌آورد و سخن از اختلاف در معنای احرف سبعه را مطرح می‌کند. وی معنای مورد نظر شیخ زرقانی درباره سبعه احرف مبنی بر این‌که «حرف» به معنی «وجه» است را می‌پذیرد.[۸]
از مطالب مطرح شده در کتاب، فرهنگ زمانه ابومعشر طبری و شخصیت و َآثار وی است. نویسنده در این بخش درباره زمانه وی حالت سیاسی و دینی و اجتماعی و اقتصادی و علمی و ادبی را در چهار فصل مجزا مورد بررسی قرار می‌دهد و در بخش شخصیت و آثار طبری، به بیان زندگینامه و سرگذشت وی و آثار علمی او، اساتید و شاگردان، اقوال دیگر عالمان در مدحش و... می‌پردازد.[۹]
او در باب دیگر کتاب، ضمن سه فصل، به بیان کتاب التلخیص و اهمیت آن می‌پردازد. وی در این راستا، مهم‌ترین کتاب‌های پیش از التلخیص را ذکر می‌کند و سپس به بیان جایگاه این کتاب در میان کتاب‌های قرائات می‌پردازد. بعدازاین امر اصطلاحات مختص به علم قرائات را که مصنف در کتابش بیان کرده شرح می‌دهد و به توصیف کتاب التلخیص و شیوه مصنف در بیان مطالب آن می‌پردازد. او در این راستا نسخه‌های خطی کتاب را هم بررسی می‌نماید.[۱۰]
ترتیب قراء هشتگانه کتاب این‌چنین است؛ نافع، ابن کثیر، ابن عامر، عاصم، حمزه، کسائی، ابوعمرو و یعقوب.[۱۱]
اختیار این هشت قاری توسط ابومعشر در این کتاب، دو نکته دارد؛ اول: این‌که ترتیبی که او قاریان را بر اساس آن ذکر کرده اندکی با ترتیب معهود، تفاوت دارد (در تأخیر ابوعمرو و بصری) و شاید علت این امر این بوده که او ابوعمرو و یعقوب را در رموز، مساوی قرار داده و هردو را به «بصری» رمزگذاری کرده و خواسته این دو در ترتیب ذکر، پشت سر هم بیایند. دوم: او برای برخی از قراء هشتگانه، روایات و طرقی غیر از روایات و طرق معهود و معروف را اختیار کرده است. برخی از این طرق از این قرارند: مشهور دو طریق حلوانی و ابونشیط را از قالون اتخاذ کرده‌اند درحالی‌که نویسنده طریق احمد بن قالون و حلوانی را گرفته و طریق احمد بن قالون غیر مشهور است. او برای روایت ورش، دو طریق یونس و اصفهانی را اتخاذ کرده درحالی‌که مشهور دو طریق ازرق و اصفهانی را اخذ کرده‌اند و....[۱۲]
عادت نویسندگان قرائات بر این است که برای تسهیل در امر خوانندگان، کتابشان را به دو قسمت اصلی اصول و فُرُش تقسیم می‌کنند و هرکدام را در باب جداگانه‌ای ذکر می‌کنند که ابومعشر نیز از این قاعده مستثنی نیست. او ابواب اصول و سپس فرش را ذکر کرده است. وی مقدمه کوتاهی بر کتاب دارد که در آن روشش را ذکر کرده و پس‌ازآن، اسانید قاریان هشتگانه را ذکر کرده است. وی سپس ابواب اصول و بعدازآن، فرش را ذکر کرده است و شیوه او چنین است که در ابتدای هر سوره قبل از ذکر فُرش، مکی و مدنی بودن هر سوره را مشخص می‌کند سپس اختلاف در تعداد آیات آن را ذکر می‌کند. وی بعد از ذکر فرش، یاءات اضافه و زوائد و حروف ادغام کبیر را برمی‌شمارد. خاتمه کتاب با تکبیری است که نزد قراء به تکبیر ختم معروف است.[۱۳]
از ویژگی‌های روش ابومعشر در این کتاب، اختصار، عدم توجیه قرائات مگر در موارد نادر، خالی بودن تقریبی کتاب از ذکر مصادری که ابومعشر از آن‌ها استفاده کرده و ورود بعضی از قرائات شاذ در آن است.[۱۴]
برخی از رموزی که مصنف در کتاب ذکر کرده و محقق به جهت تسهیل در دسترسی، آن‌ها را ذکر می‌نماید چنین است؛ نافع = مدنی، ابن کثیر = مکی، ابن عامر = شامی، عاصم و حمزه و کسائی = کوفی، ابوعمرو و یعقوب = بصری، حمزه و کسائی = شیخان، مدنی و مکی = حرمی، حرمی و بصری = حجازی، حرمی و شامی = علوی، شامی و کوفی = سماوی، کوفی و بصری = عراقی.[۱۵]
وضعیت کتاب
فهارس فنی شامل (فهرست احادیث نبوی، قرائات شاذ، مطالبی که دسترسی به آن‌ها دشوار است، شهرها و اماکن و قبائل، أعلام، لقب‌های مشهوری که نام‌های صاحبانش دشوار و غامض است، کنیه‌های این‌چنینی، مصادر و مراجع و فهرست مطالب) در انتهای کتاب ذکر شده است. پاورقی‌ها علاوه بر ذکر ارجاعات، حاوی مطالب مفیدی در شرح محتوای کتاب و مکان‌ها و شخصیت‌های مطرح شده در آن و... هستند.
محقق دو نسخه خطی از کتاب را دیده و با هم مقابله کرده است و از تفاوت‌هایی مانند ذکر الفاظ مدح مانند علیه‌السلام و ع و در کل، تفاوت‌هایی که ترک ذکر آن‌ها ضرری به محتوا نمی‌زند، احتراز کرده است. آیات کتاب مطابق رسم‌الخط عثمانی نوشته شده‌اند و در موارد اختلافی، آنچه در «المقنع في معرفة رسوم مصاحف الأمصار مع كتاب النقط» اثر ابوعمرو دانی آمده، اصل قرار گرفته است. وی آیات وارده در نص را که بیش از 4000 آیه هستند، استخراج کرده و اسامی سوره‌ها و شماره آیات را در پاورقی نوشته است، ترجمه اعلام، توثیق نصوص، بیان قرائات شاذ وارد در کتاب، توضیح برخی کلمات غریب و دشوار با استفاده از «النشر في القراءات العشر» ابن جزری، مستندسازی متون با ارجاعشان به‌جایی که از آن نقل شده‌اند، تکمیل مواردی که کتاب ناقص بیان کرده، وضع عناوین و فصل‌بندی کتاب و... از کارهایی است که محقق برای غنای محتوایی کتاب، انجام داده است.[۱۶]
صفحات 75 تا 83 کتاب، به ارائه جدول اسانید قرائات هریک از قراء هشتگانه کتاب پرداخته است. شش صفحه قبل از شروع متن اصلی کتاب، محقق به ارائه تصویر جلد و صفحات اول و آخر نسخه‌های «ب» و «ج» پرداخته است.
پانویس
- ↑ ر.ک: فهرست منابع و مآخذ، ص508-519
- ↑ ر.ک: مقدمه محقق، ص3-4
- ↑ ر.ک: همان، ص4
- ↑ ر.ک: همان، ص12
- ↑ ر.ک:همان، ص11
- ↑ ر.ک: همان، ص13
- ↑ ر.ک: همان، ص13-16
- ↑ ر.ک: همان، ص16-17
- ↑ ر.ک: همان، ص9-10
- ↑ ر.ک: همان، ص10-11
- ↑ ر.ک: همان، ص75
- ↑ ر.ک: همان، ص67-68
- ↑ ر.ک: همان، ص66
- ↑ ر.ک: همان، ص68
- ↑ ر.ک: همان، ص85
- ↑ ر.ک: همان، ص5-8
منابع مقاله
مقدمه و متن کتاب.