ثبوت الهلال في الأماكن المتباعدة
| ثبوت الهلال في الأماكن المتباعدة | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | عراقی، محسن (نويسنده) |
| ناشر | مجمع الفکر الاسلامی |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | 1391ش/1434ق |
| موضوع | ماه - رؤیت (فقه) |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | |
ثبوت الهلال في الإماكن المتباعدة، خلاصه مباحث درس خارج آیت‌الله محسن اراکی (معاصر) پیرامون ثبوت هلال در مکان‌های دور است که در ماه رمضان 1430 مطرح شده است. در انتهای کتاب رساله‌ای مرتبط با موضوع با عنوان «اسئلة حول رؤیة الهلال مع أجوبتها»، تألیف آیت‌الله سید علی سیستانی (معاصر) ارائه شده است.
ساختار
کتاب مشتمل بر تمهید (در چهار نکته) و دو قسم است. قسم اول حاوی سه امر است و قسم دوم در نقد دیدگاه آیت‌الله خویی (متوفی 1413ق) است.
گزارش محتوا
از قضایای مورد ابتلای عموم مسلمین به‌ویژه در عصرهای اخیر پس از پراکنده شدن مسلمین در اقصی نقاط عالم، موضوعی است که گاه به «اتحاد یا اختلاف افق» یا به عبارت دقیق‌تر «حکم ثبوت هلال بین اماکن دور» از آن تعبیر می‌شود؛ بدین معنی که آیا ثبوت هلال و رؤیت آن در یک کشور برای ثبوت آن در سایر بلاد -اگرچه از کشور رؤیت دور باشد- کفایت می‌کند؟[۱].
نویسنده پیش از ورود به بحث لازم می‌داند که چهار نکته را توضیح دهد:
- ماه طبیعی فلکی: ماهی که با ولادت هلال یعنی خروج هلال از محاق متولد می‌شود. ماه فلکی در مقابل ماه شرعی یا عرفی (به معنای ماهی است که شرع، آغاز آن را معین نموده) است[۲].
- ظهور هلال برای همه مردم زمین ظهور واحدی نیست؛ بلکه گاه برای اهالی یک منطقه، هلال ظاهر می‌شود و در منطقه دیگری به جهت مانع عرضی یا ذاتی دیده نمی‌شود[۳].
- مسئله رؤیت هلال ماه، یک مسئله موضوعی است یا حکمی: برخی عوام مسئله هلال را مسئله‌ای موضوعی می‌دانند نه حکمی و خودشان تشخیص موضوع را بدون مراجعه به مجتهد جامع شرایط به عهده می‌گیرند. نویسنده با رد این دیدگاه تشخیص موضوع حکم شرعی در مسئله هلال را مانند خود حکم شرعی از وظایف مجتهد فقیه می‌داند[۴].
- تعبیر به اتحاد آفاق یا اختلاف آن: این تعبیری تسامحی است؛ زیرا در این مسئله اختلافی بین فقها نیست؛ بلکه از مسلمات واضح است که هر منطقه‌ای که در خطوط طولی و عرضی با منطقه دیگر اختلاف دارد در رؤیت آن اختلاف وجود دارد و امکان رؤیت هلال در کشور اول ملازم با امکان رؤیت در کشور دوم نیست[۵].
مشاهده هلال و ثابت شدن ماه در یک افق، تنها برای همان افق و افق‌های نزدیک به آن اعتبار دارد و کشورهای دور و افق‌های گوناگون را شامل نمی‌شود؛ بنابراین اثبات ماه در کشوری مانند عربستان، ویژه همان کشور است و ایران را دربر نمی‌گیرد. لذا شماری بر این دیدگاه ادعای اجماع کرده‌اند. بر همین اساس هرگاه در کشور ما در شب بیست‌‌ونهم و با فرض صاف بودن آسمان، مردم به جست‌وجوی ماه نو برخیزند و حتی در بعضی از کشورها هلال دیده شود ولی در برخی بلاد مشاهده نگردد، در این صورت نیز اثبات ماه در آن کشورها برای مناطقی که هلال در آن‌ها دیده نشده است اعتباری ندارد؛ بنابراین در بلادی که هلال رؤیت نشده باشد ماه در شب سی‌ام ثابت خواهد شد؛ حال‌آنکه اثبات ماه در شب سی‌ام نیز بر مشاهده هلال مبتنی است[۶].
در قسم اول کتاب، نظریه وحدت ثبوت هلال در اماکن دور مشترک در جزئی از شب اثبات شده است. گروهی از فقها از جمله شیخ در مبسوط، علامه در تذکره و قواعد، محقق در شرائع و شیخ اعظم در رساله‌اش در روزه و گروهی از معاصرین مانند امام خمینی(ره) قائل به ثبوت هلال متعدد به تعدد آفاق و مختلف به‌حسب امکنه هستند[۷].
گروهی دیگری از فقها مانند علامه در المنتهی، صاحب حدائق در الحدائق، نراقی در المستند و گروهی از معاصرین مانند آیات حکیم، خویی، صدر و سبزواری معتقدند ثبوت هلال به تعدد آفاق متعدد نمی‌شود و ثبوتش در یک مکان برای ثبوتش در مکان دیگری کفایت می‌کند[۸].
قسم دوم کتاب، رساله آیت‌الله سیستانی در اثبات نظریه اختلاف ثبوت هلال به اختلاف آفاق است. در ابتدای این رساله چنین آمده است: پس از انتشار رساله «ثبوت الهلال بین الاماکن المتباعدة»، مطلع شدم که دفتر آیت‌الله سیستانی در نجف اشرف رساله‌ای با عنوان «اسئلة حول رؤیة الهلال مع اجوبتها» منتشر کرده است. این رساله فتوای ایشان در عدم‌کفایت ثبوت هلال در یک کشور از کشور دیگری که دور از آن است را همراه با استدلال فقهی بر آن و مناقشه بر دیدگاه آیت‌الله خویی در عدم‌کفایت آن دربر دارد. ضروری دانستم که برای تکمیل مباحث گذشته مباحث آیت‌الله سیستانی را ارائه کنیم[۹].
آیت‌الله خویی در رساله‌اش «منهاج الصالحین» به‌صورت مستدل کفایة رؤیت هلال در یک کشور را برای کشورهای دیگری که با آن کشور در بخشی از شب مشترک هستند اثبات کرده است؛ اگرچه اول شب در کشور اول، آخر شب در کشور دیگر باشد. وی بر این موضوع به دو وجه علمی و شرعی استدلال کرده است[۱۰].
در رساله «اسئلة حول رؤیة الهلال مع أجوبتها»، آیت‌الله سید علی سیستانی؛ پس از نقل کلام مرحوم آیت‌الله خویی در «منهاج الصالحین» و بیان استدلالات او در زمینه مسائل هیوی و ادلّه نقلی، به پاسخ آن‌ها اقدام کرده و نقض‌هایی بر آن وارد ساخته و روایات مطروحه از مرحوم آیت‌الله خویی و روایاتی دیگر که خود ایشان ضمیمه کرده است را یک‌به‌یک پاسخ داده است[۱۱].
وضعیت کتاب
معانی برخی الفاظ، مستند روایات و ارجاع به منابع در پاورقی‌های کتاب ذکر شده است. فهرست مطالب در انتهای اثر ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- اسماعیل‌زاده، محمد، «بررسی تحلیلی آرای فقهی رؤیت هلال»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تحقیقات اسلامی، تابستان 1384، سال شانزدهم، شماره 2 و سال هفدهم - شماره 1، صفحه 97 تا 114.
- رکنی، سید محمدحسین، «پژوهش فقهی؛ اشتراط رؤیت پذیری هلال در محل (برای ثبوت اول ماه قمری) (قسمت اول: بررسی اقوال فقهاء و عوامل مؤثر در رؤیت‌پذیری)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: تا اجتهاد، تابستان و پاییز 1392، سال دوم، پیش‌شماره 7 و 8، صفحه 83 تا 124.