إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان (ترجمه نجفی اصفهانی)
إرشاد الأذهان إلی أحكام الإيمان، تألیف حسن بن یوسف بن علی بن مطهر، معروف به علامه حلی (متوفی 726ق)، یکی از منابع و مصادر مهم فقه شیعه است. این کتاب به قلم آیت‌الله مهدی نجفی اصفهانی (متوفی 1393ق)، به فارسی ترجمه و توسط مهدی باقری سیانی و محمود نعمتی تصحیح و تحقیق شده است.
| إرشاد الأذهان إلي أحکام الإيمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | علامه حلی، حسن بن یوسف (نويسنده)
نجفی اصفهانی، مهدی (مترجم) نعمتی، محمود (محقق) |
| ناشر | انجمن آثار و مفاخر فرهنگي |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | 1390ش |
| موضوع | فقه جعفری - قرن 8ق، |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 182/3 /ع8 الف4041 1390* |
در ابتدای کتاب، محمدجواد ادبی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، به شرح زندگی علامه حلی پرداخته است. وی ابتدا از عالمان به‌عنوان وارثان امامان معصوم(ع) یاد کرده است. سپس به روایتی اشاره کرده که در آن امام علی(ع) با علم غیبی خویش از ایجاد شهر حله در آینده خبر داده و مردمانش را پاک‌سرشت دانسته است[۱]. گذشت زمان بر صدق گفتار علی(ع) صحه نهاد و به‌حق یکی از این مردمان نیک‌سرشت این سرزمین، حسن بن یوسف، معروف به علامه حلی است[۲]. حضور فقیه یگانه عصر، علامه حلی پس از 705ق، در ایران و مرکز حکومت مغولان مایه خیر و برکت بود و از زمینه‌هایی که حاکم مغول برای وی به وجود آورده بود، کمال بهره را برد و به دفاع از امامت و ولایت ائمه معصومین(ع) برخاست[۳].
علامه حلی در زمینه‌های گوناگون دست به قلم برده، اما کتاب «إرشاد الأذهان» - که اکنون با ترجمه و تصحیح دقیق‌تری به زیور طبع آراسته می‌شود - به تعبیر علامه حلی «حَسَن الترتيب» است که آن را بنا به درخواست فرزندش فخرالمحققین محمد نگاشته است. این کتاب در فقه غیر استدلالی تدوین شده و همه ابواب فقهی را در بر دارد. بسیاری، مجموعه مسائل مطرح‌شده در آن را پانزده هزار مسئله دانسته‌اند. ابواب این کتاب از طهارت آغاز و به دیات ختم می‌گردد[۴].
شواهد تاریخی عمدتاً حاکی از این است که صورت‌بندی فقه شیعه به معنای علم قوانین اسلامی به‌طور نظام‌مند و کامل توسط شیخ طوسی در قرن پنجم هجری شرایط دقیق‌تری پیدا کرد و بعدها توسط صاحب شرایع و علامه حلی توسعه یافت. این امر در کتاب «إرشاد الأذهان» تا حدی این توسعه‌یافتگی خود را نشان می‌دهد؛ چراکه علامه حلی مسیر فقهای امامیه را آن‌چنان ادامه داد که بر سنت سلف علاوه بر احادیث وارده از پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) که این خود برای استنباط احکام کفایت می‌کرد، به ادله عقلیه و غیر مستقله، از قبیل ملازمه بین حکم عقل و شرع، ملازمه بین وجوب شیء و وجوب مقدمه آن و مانند اینها استناد می‌کرد و پاره‌ای از احکام را استباط می‌نمود. از این جهت «إرشاد الأذهان»، محصول چنین روش‌هایی است و حتی علامه در ابواب مختلف این کتاب علاوه بر مسئله، قالب‌هایی نظیر ضابطه، قاعده، افهام، ایضاح، قانون، ارشاد، تفهیم، تنبیه و تتمه را نیز به‌کار می‌برد تا نه‌تنها در کتاب، توضیح مسائل صورت پذیرد، بلکه از جوانب مختلف و متناسب با نیازهای آن زمان به بسیاری سؤالات مطروحه فقهی پاسخ عملی درخور داده شود. کتاب «إرشاد الأذهان»، در قرن چهاردهم هجری توسط آیت‌الله مهدی نجفی اصفهانی، ترجمه شده که متأسفانه مجال چاپ نیافته بود. اینک به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، نسخه خطی این ترجمه، تصحیح و آماده انتشار گردیده است[۵].
در مقدمه مصححان، دلیل انتشار این ترجمه چنین ذکر شده است: «کتابی بدین اهمیت، دارای سه ترجمه می‌باشد که مرحوم علامه سید عبدالعزیز طباطبایی از آنها یاد می‌کند، ولی متأسفانه هیچ‌کدام از آنها، تاکنون انتشار نیافته است؛ ازاین‌رو بر آن شدیم که ترجمه فارسی این کتاب نفیس را منتشر سازیم»[۶].
شیخ مهدی نجفی اصفهانی مسجدشاهی، به امر پدرش شیخ محمدعلی نجفی اصفهانی، معروف به ثقة‌الاسلام (متوفی 1318ق)، اقدام به ترجمه این کتاب کرده است[۷]. از این ترجمه دو نسخه موجود است: اول ترجمه‌ای که به خط مترجم است و در کنار آن حواشی فتوایی پدر وی قرار دارد. این نسخه تقریباً تمام ترجمه را در بر دارد و اصلاحاتی توسط پدر مترجم در آن صورت گرفته است. دوم نسخه‌ای که توسط کاتبی ناشناس از خط مترجم استنساخ شده است و ناتمام می‌باشد[۸].
نکاتی در شیوه ترجمه و تصحیح:
- مترجم برای تسهیل در فهم مطالب و دسته‌بندی بهتر کتاب، سرفصل‌هایی را اضافه نموده است؛ مانند: فائده، تتمه، خاتمه، مسائل، تبیین و عائده. برای برخی از واژه‌ها نیز توسط مترجم توضیح مختصری داده شده است؛ مانند: تورک، اقعاد و ترتیل[۹].
- پاراگراف‌بندی کتاب دقیقاً با متن عربی ارشاد مطابقت شده و تنظیم گردیده است.
- تعلیقات فتوایی پدر مترجم که به قلم خودش در حاشیه نسخه اصل درج شده است، در پاورقی به نام ایشان و با رمز [شیخ محمدعلی] ضبط گردید و البته تصحیحات مرقومه او بر متن کتاب نیز اعمال گردیده و این تعلیقات و تصحیحات تا پایان کتاب حج است.
- با توجه به این نکته که از زمان ترجمه بیش از یک‌صدوده سال می‌گذرد، سعی بر تحفظ متن از تغییر و تحول شده است، ولی برای روانی و توضیح بیشتر در هر جایی که نیاز به اصلاحات و اضافات احساس شده، مطالبی در میان کروشه ذکر شده است. با این تفاوت که مطالب درون قلاب <>، از مترجم و مطالب داخل کروشه []، از مصححان می‌باشد.
- مترجم، برخی مطالب مرتبط با موضوع را بر متن اصلی اضافه نموده است؛ مانند: افزودن حدود 20 عنوان نماز مستحبی به قسمت نمازهای استحبابی؛ این موارد با علامت{} مشخص شده است.
- چون ترجمه قسمتی از کتاب در نسخه مخطوطه موجود نمی‌باشد، مانند: خطبه آغازین و عبارات پایانی کتاب، لذا مصححان اقدام به ترجمه آن بخش‌ها نموده‌اند که موارد و ابتدا و انتهای آنها در پاورقی مشخص شده است. قسمت‌هایی از متن کتاب نیز توسط مترجم، ترجمه نشده که مصححان برای تکمیل اثر آن را ترجمه نموده‌اند؛ قسمت‌های این‌چنینی، با علامت () مشخص شده است.
- برخی از واژه‌ها نیازمند توضیح بوده که در این موارد اگر توضیح در حد یک یا دو کلمه بوده، مصححان آن را در [] ذکر نموده‌اند و در مواردی که نیازمند توضیح بیشتر بوده، آن را در پاورقی بیان کرده‌اند[۱۰].
فهرست تفصیلی مطالب در ابتدای کتاب و فهرست منابع تحقیق در انتهای آن ذکر شده است.
پانویس
منابع مقاله
مقدمه تحقیق و متن کتاب.