دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی

ديوان قصايد و غزليات نظامي گنجوي
پدیدآوران	نظامی، الیاس بن یوسف (شاعر) نفيسي، سعيد (مصحح)
عنوان‌های دیگر	شامل شرح احوال و آثار نظامي با مقدمه و حواشي و فهرست اعلام و تصحيح و مقابله از روي بيست و هشت نسخه چاپي و قديمترين نسخه هاي خطي موجود در دنيا
ناشر	فروغي
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1380ش
شابک	‎964-7379-02-1
موضوع	شعر فارسي - قرن 6ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏PIR‎‏ ‎‏5129‎‏ ‎‏1380

دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، اثر الیاس بن یوسف نظامی، مجموعه قصاید و غزلیات نظامی گنجوی است که به کوشش سعید نفیسی، گردآوری شده است.

ساختار

کتاب در سه بخش کلی احوال، آثار و دیوان نظامی، عرضه شده است که بخش دیوان، خود شامل چهار بخش قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات می‌شود.

گزارش محتوا

در قسمت نخست، به ذکر احوال و زندگی‌نامه نظامی پرداخته شده و اطلاعاتی پیرامون نام و نسب، ولادت، مولد و مسکن، زن و فرزند، اخلاق و افکار و معیشت، عصر زندگی، مدت عمر، محیط زندگی، رحلت، مرقد و بازماندگان، ارائه شده است.

در قسمت دوم که به معرفی آثار نظامی اختصاص یافته، «خمسه نظامی» معرفی شده است. به اعتقاد نویسنده، این کتاب معروف‌تر از آن است که محتاج به معرفی باشد و غنی از هرگونه توصیف و تشریحی است. خمسه نظامی، مجموعه‌ای است مرکب از پنج کتاب منظوم که به همین جهت، آن را خمسه خوانده‌اند و به همین جهت در قدیم آن را «پنج گنج» نامیده‌اند. نظامی خود در میان اشعار خویش، هرجا که به این کتاب اشاره می‌کند، آن را به اسم «گنجینه» می‌خواند. این کتاب، مرکب از این پنج مثنوی است: مخزن الأسرار؛ خسرو و شیرین؛ لیلی و مجنون؛ هفت پیکر یا بهرام نامه؛ اسکندرنامه. این پنج کتاب، هریک جداگانه و هرکدام در زمانی سروده شده است و معلوم می‌شود که نخست جداگانه بوده‌اند و سپس هر پنج کتاب را در نسخه‌ای جمع کرده‌اند و به اسم خمسه یا پنج گنج، خوانده‌اند.

خمسه نظامی روی‌هم‌رفته، لااقل متجاوز از 45 سال (یعنی از 552 تا 597ق) وقت صرف سرودن آن شده است. صاحبان تذکره، خمسه نظامی را حاوی قریب بیست‌وهشت هزار بیت می‌دانند، ولی اگر به‌دقت اشعار آن را در نسخه‌های کامل، بشمار درآورند، قریب سی‌ودو هزار بیت می‌شود؛ بدین گونه:

1. مخزن الأسرار= 2400 بیت؛
2. خسرو و شیرین= 7700 بیت؛
3. لیلی و مجنون= 5100 بیت؛
4. بهرام نامه= 5600 بیت؛
5. شرف نامه اسکندری= 7100 بیت؛
6. اقبال نامه اسکندری= 3700 بیت؛
7. جمع= 31600 بیت.

نویسنده در این بخش از کتاب، در باب موضوع و تاریخ نظم و جهت سرودن این پنج کتاب، درباره هریک، جداگانه بحث نموده است که به‌اختصار، به معرفی هریک پرداخته خواهد شد:

الف)- مخزن الأسرار:

این مثنوی که حاوی قریب دوهزاروچهارصد بیت است، بر ابیات مطوی موقوف از بحر سریع بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلان» سرروده شده است. پیش از نظامی، به این وزن، مثنوی دیگری سروده شده است که متعلق به ابوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم است. پس از نظامی، جمع کثیری از شعرای معروف ایران، مثنویاتی به همین وزن و روش گفته‌اند که معروف‌تر از همه «روضة الأنوار» خواجوی کرمانی و «مطالع الأنوار» امیر خسرو دهلوی و «تحفة الأحرار» شیخ عبدالرحمن جامی است.

یکی از صفات خاص و محسنات برجسته «مخزن الأسرار»، این است که مضامین و حکایات آن، بدیع است و پیش از نظامی، دیگری آن مضامین حکیمانه و حکایات را به نظم نیاورده است؛ چنان‌که خود نیز در آن مثنوی می‌فرماید:

عاریت کس نپذیرفته‌ام

آنچه دلم گفت بگو گفته‌ام

ب)- خسرو و شیرین:

«خسرو و شیرین» نیز منظومه‌ای است حاوی نزدیک هفت هزاروهفتصد بیت در وزن مسدس محذوف از بحر هزج و به وزن «مفاعیلن مفاعیلن فعولن». پیش از نظامی، رودکی شاعر معروف قرن چهارم، یک مثنوی بر این وزن داشته است. مضمون این مثنوی، روایتی است افسانه آمیز که در میان پارسی‌زبانان هر دوره، سخت رایج و متداول بوده و عبارت است از معاشقات خسروپرویز، شهریار معروف و بیست و سومین پادشاه سلسله ساسانیان (590- 628م) با شیرین ملکه معروف که مطابق داستان، دختر پادشاه ارمنستان بوده و سپس معاشقه فرهاد سنگ‌تراش که مأمور حجاری‌های کوه بیستون بوده است و این روایت را نظامی از دهان مردم گرفته و نخستین بار نظم کرده است و مانند «ویس و رامین» و غیره می‌توان از حکایات ملی ایران دانست که از صدر اسلام تاکنون در خاطر خرد و بزرگ مانده است و همه‌کس جزییات آن را می‌داند و اشعار نظامی، آن را مخلد و مؤبد ساخته است.

تاریخ شروع نظم «خسرو و شیرین» را بعضی مؤلفان، سال 573ق و تاریخ ختم آن را، 580ق، نوشته‌اند؛ یعنی مدعی شده‌اند که نظامی هفت سال به نظم آن مشغول بوده است و گویند که از 552ق، که تاریخ «مخزن الأسرار» است تا 573ق، که شروع به نظم «خسرو و شیرین» کرده، دیگر در این مدت بیست‌ویک سال، نظامی، مثنوی دیگری نسروده است.

ج)- لیلی و مجنون:

سومین مثنوی نظامی، «لیلی و مجنون» است که منظومه‌ای است حاوی قریب 5100 بیت بر بحر مسدس اخرب مقبوض از بحر هزج «مفعولن مفاعلن فعولن». موضوع این مثنوی، شرح معاشقات قیس بنی عامر، عاشق معروف عرب، ملقب به مجنون است با معشوقه او لیلی. این روایت، مثل حکایت معاشقات «وامق و عذرا» و «دعد و رباب» و «سعد و سلمی»، یکی از روایات باستانی عرب است و مقام افسانه ملی را پیدا کرده و از آن افسانه‌هایی است که اغلب ملل کهن‌سال، از اسلاف به اخلاف، ارث می‌دهند. قبل از نظامی، نه این مضمون را کسی به زبان فارسی آورده است و نه به این وزن، مثنوی مستقل تمام گفته شده و پس از او، همچنان‌که بسیاری از شعرای بزرگ و کوچک ایران، خمسه نظامی را استقبال کرده‌اند، به روال این مثنوی هم مثنوی‌های دیگر سروده شده است که معروف‌ترین آن‌ها، لیلی و مجنون‌های جامی، هاتفی، خسرو دهلوی، هلالی جغتایی، ضمیری، مکتبی شیرازی است و فضولی بغدادی، شاعر معروف ترک هم همین مضمون را به همین وزن، به ترکی سروده است.

د)- بهرام نامه:

مثنوی «بهرام نامه» که به نام «هفت گنبد» یا «هفت پیکر» نیز خوانده می‌شود، چهارمین مثنوی از منظومات نظامی است. این منظومه، به وزن مخبون مقصور از بحر خفیف «فاعلاتن مفاعلن فعلان» سروده شده است و بعضی ابیات آن، به وزن «فاعلاتن مفاعلن فعلن» درمی‌آید. پیش از نظامی، بوشکور بلخی، شاعر معروف قرن چهارم، مثنوی‌ای به همین وزن سروده است. موضوع این مثنوی، شرح نوش خواری‌ها و بزم‌های معروف بهرام پنجم، معروف به بهرام گور، پادشاه شهیر و چهاردهمین شهریار سلسله ساسانی (420- 440م) است که در عیش و عشرت، معروف صحایف تاریخ است و شرح بزم‌های او، از افسانه‌های دیرین ایران‌زمین بشمار می‌رود و در ادوار گذشته، همیشه مرکوز ذهن ایرانیان بوده و افسانه شده است و نظامی به‌نوبت خود، این افسانه‌ها را از زبان هم‌وطنان خویش شنیده و به رشته نظم فصیح و بلند خود درآورده است.

«بهرام نامه»، از حیث مضامین بدیع و تشبیهات دل‌انگیز، در میان منظومات نظامی، مقام مفروزی دارد و شیرین‌کاری‌های طبع توانای این شاعر که در فن تشبیه و کنایات و استعارات دل‌چسب، در میان همه شعرای ایران، مخصوص است، در این مثنوی، به منتهای اوج می‌رسد و غایت زبردستی را نشان داده است. این منظومه، حاوی نزدیک 5600 بیت مثنوی است.

ه)- اسکندرنامه:

پنجمین مثنوی از خمسه نظامی، «اسکندرنامه» است و آن مجموعه‌ای است شاعرانه از جمله افسانه‌هایی که در ایران، در باب اسکندر مقدونی پسر فیلیپ (فیلفوس) فاتح معروف یونانی رایج است که گاهی رتبه پیغمبری برای او قائل می‌شوند. گاهی او را با اسکندر ذوالقرنین (الکساندربیسکورنوس) اشتباه می‌کنند؛ گاهی او را فیلسوف و متفکر می‌شمارند و مدعی می‌شوند که به ظلمات در پی آب حیات رفته و به خدمت خضر پیامبر(ع) رسیده است و فتوحات اغراق‌آمیزی به وی نسبت می‌دهند. این مثنوی، منظومه‌ای است شامل نزدیک به 10800 بیت بر وزن مثمن مقصور از بحر متقارب بر وزن «فعولن فعولن فعولن فعول».

مثنوی «اسکندرنامه» را نظامی خود بر دو قسمت کرده است: نیمه اول که تقریباً 7100 بیت دارد، در قدیم به نام «مقبل نامه» معروف بوده است و امروز به نام «شرف نامه» مشهور است؛ زیرا که نظامی خود همیشه آن را به همین خوانده است و آن عبارت از شرح وقایع آن دوره از زندگی افسانه‌ای اسکندر است که در پی افتخار و نیک‌نامی بوده و در آن راه کوشیده است. قسمت دوم، به نام «اقبال نامه» معروف است و نزدیک 3700 بیت دارد و شامل بازمانده زندگی افسانه‌ای اسکندر است؛ یعنی نیمه دوم از عمر او که در پی بخت و اقبال برآمده و طالع نیز با وی یاری کرده و او را به پایه‌بلندی رسانیده است و سرانجام منتهی می‌شود به مرگ اسکندر و پایان داستان‌های وی.

قسمت سوم کتاب، دربردارنده قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده و رباعیات نظامی است.

آغازگر این بخش از کتاب، قصیده‌ای است با این مطلع:

گر عاقلی مباش مقید به هیچ جا

نشنیده‌ای که ملک خدا بنده خدا

و پایان‌بخش آن این رباعی است:

درویش دلا تو چه شوی در تک وپوی		از نیک و بد زمانه برتافته روی
سودی نکند موی سر افکندن تو		تا در تو گره بود همین یک سر موی

البته به این نکته باید توجه داشت که: «بیشتر تذکره نویسان معتقدند که این شاعر گران‌مایه علاوه بر خمسه نظامی، آثار ادبی دیگری نیز از خود به‌جای گذارده که متأسفانه طی روزگاران دراز ازمیان‌رفته و اثری از آن برجای نمانده است. دولت شاه در تذکره خویش غزلی را نقل نموده که دارای تخلص نظامی است و بعد می‌نویسد که قصائد و غزلیات و موشحات وی تا بیست هزار بیت می‌رسیده است. عوفی می‌نویسد که به‌جز چند مثنوی، منظومه‌های دیگری از طبع و قلم شاعر تراوش ننموده و فقط در نیشابور یکی از غزل‌های او را یکی از دانشمندان شنیده است؛ آنگاه سه غزل را که هرکدام دارای پنج بیت و یکی از آن‌ها در ماتم فرزند اوست نقل می‌نماید. لطفعلی آذر نیز پس از نقل برخی از قصائد و غزلیات و منتخباتی از اشعار او می‌نویسد که مجموع قصائد و غزلیات و رباعیات نظامی تا بیست هزار بیت می‌رسیده، ولی همه آن‌ها در دست نمی‌باشد».

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدا و فهرست‌نامه‌ای کسان و نسبت‌ها، جای‌ها و کتاب‌ها، رساله‌ها و مقاله‌ها، در انتهای کتاب آمده است.

در پاورقی‌ها، علاوه بر ذکر منابع و اشاره به اختلاف نسخ، به توضیح برخی از مطالب متن، پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. طباطبایی، سید مصطفی، «دیوان نظامی گنجوی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله: یغما، دی 1333، شماره 78 ‏(3 صفحه، از 474 تا 476).