سدرة المنتهی في تفسير قرآن المصطفی

    از ویکی‌نور
    ‏سدرة المنتهی في تفسير قرآن المصطفی
    سدرة المنتهی في تفسير قرآن المصطفی
    پدیدآورانحسن‌زاده آملی، حسن (نويسنده)
    ناشرال‍ف‌. لام‌. م‍ي‍م‌
    مکان نشرايران - قم
    سال نشرمجلد1: 1388ش,
    شابک978-964-2894-09-3
    موضوعتفاسير شيعه - قرن ??
    زبانعربی
    تعداد جلد2
    کد کنگره
    ‏‏BP‎‏ ‎‏98‎‏ ‎‏/‎‏ح‎‏5‎‏س‎‏4

    سدرة المنتهی في تفسير قرآن المصطفی، مجموعه مباحث آیت‌الله حسن‎زاده آملی در تفسیر آیات سور مختلف قرآن کریم است که توسط گروهی از محققین از سایر آثار ایشان گردآوری و ارائه شده است. ویژگی مهم و بارز این‎ تفسیر‎، صبغه باطنی و عرفانی آن‎ است؛ به این معنا که بیشتر ناظر به رمزگشایی از‎ بواطن‎ آیات و مبتنی بر مبانی فلسفی و عرفانی‎ است‎.

    ساختار

    کتاب با تعلیقه‌ای به قلم آیت‌الله حسن‎زاده آملی و نیز مقدمه مختصر ناشر آغاز شده است. مباحث کتاب به‌ترتیب پیرامون سوره‌های فاتحة الكتاب، بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام و تعدادی دیگری از سور قرآنی است. شیوه ارائه مطالب بدین ‎صورت است که ابتدا آیه‌ای از سوره ذکر و سپس در ذیل آن عنوان موضوع مرتبط با آیه ذکر شده و با مباحثی مرتبط با آن موضوع در آثار مختلف نویسنده تکمیل شده است.

    گزارش محتوا

    کتاب حاضر‎، اولین‎ تفسیری است که از علامه حسن‎زاده‎ آملی به چاپ رسیده است. گفتنی است ازآنجاکه‎ غالب آثار مؤلف‎، مشحون از‎ تفسیر‎ آیات قرآن‎ است‎، برخی‎ از شاگردان ایشان‎ درصدد جمع‎آوری این‎ تفاسیر‎ و تدوین آنها در قالب کتابی‎ مستقل با عنوان سدرة المنتهی برآمده‌اند[۱]‎.

    خود ایشان در این رابطه در تعلیقه‌اش که در سال 1387ش، بر کتاب حاضر نوشته، چنین توضیح می‌دهد: «تفسیر عظیم‎الشأن سدرة المنتهی در تفسیر قرآن حکیم کریم که سالیانی از بیان و قلم این خدوم علم، حسن حسن‎زاده آملی به نفوس شیِّقه الی الکمال، القا و اهدا شده است، مأدبه‌ای الهی است که اینک با اسلوبی مرغوب و نظمی مطلوب به همت والای تنی چند از عزیزان فاضل و نائل به معارف الهی به زیور طبع متحلی شده است»[۲]‎.

    در بخشی از تفسیر سوره فاتحة الكتاب چنین آمده است: «در این موضوع که همه «بسم اللّه‎‎ الرحمن‎ الرحيم»های غیر از سوره فاتحه در«بسم اللّه‎ الرحمن‎‎ الرحيم» سوره‎ فاتحه‎ مندرجند‎، شیخ اکبر محی‌الدین طائی در آخر باب هفتادوسوم «فتوحات مکیه» در سؤال صدوپنجاه‎وچهارم گوید: «و بهره اولیا از بسمله، همان است که خداوند آنان‎‎ را آگاه گردانید بر آن از علم حروف و اسما و آن علم اولیا است‎ که تعلیم می‌گیرند آنچه را که خداند در حروف و اسما از خواص عجیبی که اشیا از آن‌ها‎ منفعل‎ می‌شوند، به امانت نهاده‎ است...» تا اینکه گفت: «پس‌از مردم کسی است که همه آنچه‎ که در بسم اللّه است به او داده شده که برای او مقام همه‎ اشیا‎ قیام می‌کند و بسم اللّه از این بنده به‎منزله «کن» نازل می‌شود و این بسمله آیه‌ای از سوره فاتحه است که از این آیه سوره‎‎ فاتحه‎ برمی‎آید، نه بسمله‌های سوره‌های دیگر‎ و اکثر‎ مردم از این امر بی‌خبرند. پس بسمله‌ای که از آن، ‎همه کائنات منفعل‎ می‌شوند، به‎نحو اطلاق، همان بسمله فاتحه است و اما بسمله‎ دیگر سوره‌ها برای امور‎ خاصی‎ می‎باشند».

    در این عبارت‎ شیخ‎ به چند مطلب بسیار اساسی اشارتی‎ شده است: یکی به مقام شامخ علم حروف که علم اولیا است و حروف را خواص شگفت است و دیگر مقام «کن» عارف باللّه است‎ و دیگر‎ اینکه‎ بسمله، یعنی «بسم اللّه الرحمن الرحيم» فاتحة الكتاب، فوق بسمله‌های سایر سور است[۳]‎.

    «یکی از مباحث مهمّی که البته به‌اجمال در این سوره‎ مطرح می‌شود، «حقیقت انسانیه» است. مؤلف در این‎باره‎‎ می‌نویسد‎: حقیقت انسانیت‎ به ‎اعتبار ربوبیتش برای بدن به‎‎عنوان‎ «روح» نامیده می‌شود؛ چون‎که روح مظهر ذات الهی از حیث‎ ربوبیت آن‎ ذات است و کلمه اله و الوهت و اللّه معنایش همان‎ ربّ و ربوبیت است‎ که «الحمد‎ للّه ربّ العالمين» و روح انسانی‎ همان روح اعظم نسبت به ‎غیر آن از دارندگان ارواح است و تغایر بین ‎‎روح‎ و بین بدنش به ضربی از اعتبار است»[۴]‎.

    «سوره مبارکه بقره با عنوان «در اسرار‎ حروف‎ مقطّعه ‎» آغاز می‌شود. سپس به بحثی درباره «الف»، «علم و یقین» و «عدم تناهی کلمات وجودیه» می‌پردازد. در‎ ذیل آیه 13 از سوره بقره به مباحث مربوط به انسان کامل، خليفة اللّه و ملائکه پرداخته می‌شود‎. درباره‎ اینکه خليفة اللّه جامع جمیع‎ اسما است، می‌نویسد: در آیه مبارکه إنّي جاعل في الأرض خليفة (بقره: 30)»، به‎لحاظ تعدّد اسماء الهیه و اتّصاف‎ خلیفه به صفات مستخلف‎عنه‎، وجوب استمرار وجود انسان کامل‎ در زمین تمام است که پیوسته در افراد نوع انسان، فرد اکمل از جمیع‎ افراد کائنات در جمیع اسما و صفات جمالی و جلالی موجود است‎ تا نماینده حضرت‎ اله باشد»[۵]‎.

    «برخی دیگر از عناوینی که در سوره بقره بررسی می‌شوند، از این‎ قرار است: حدیث اشتقاق، اثبات عقول، فقرزدایی و استکمال، قرآن و عرفان و برهان از یکدیگر جدا نیستند، عروج‎ و ارتقای‎‎ انسان به مقام عقل، مصداق تام اسماء تکوینی و تعلیمی، مقام محمود، مراتب معراج، سرگذشت‎ انبیا در سرّ انسان، مرگ طبیعی و مرگ‎ اختیاری‎، قرب نوافل و فرائض»[۶]‎.

    «در عنوان «بدن اخروی مکسوب و مکتسب است»، چنین‎ می‌خوانیم که انسان منحرف مطابق ملکات زشتی که اکتساب‎ کرده است در‎ قیامت‎ با‎ صوری که از آن ملکات‎ می‎باشند‎، محشور‎ می‌گردد و به‎صورت‎های آن حیوانات درمی‎آید؛ چنان‎که انسان‎ در صراط مستقیم نیز از ملکات حسنه‌ای که کسب کرده است، صور ارواح طیّبه‎ و ملائکه‎ عالین‎ و سیماهای شیرین دلنشین در صقع ذات او متحقق‎ می‌گردند‎ و با آن‌ها محشور خواهد بود؛ لذا بدن اخروی به مکسوب و مکتسب تقسیم می‌گردد که لها ما كسبت و عليها ما‎ اكتسبت (بقره: 286) و این‎ ابدان را انسان با خود از این‎ نشئه می‎برد؛ یعنی‎ بذر و ریشه آن‌ها در اینجا تحصیل شده‎ است»[۷]‎.

    «در سوره مبارکه آل عمران، اعتدال مزاج، راسخون‎ در‎ علم‎، فیوضات عالم قدس، اتحاد علم و وجود و نور، اثبات توحید، اسرار روایات‎، ملکات‎ صور برزخیه، تجلّی حقّ در صور کونیّه، تمثّلات نفس ناطقه، شأن رسولان‎ حق‎، اوصاف عرش و... مورد بحث‎ قرار گرفته است. نویسنده در بخشی‎ از‎ تفسیر‎ آیه 125، درباره‎ اتحاد انسان کامل با نفس رحمانی توضیح می‌دهد: «انسان‎ صعوداً‎ به‎ مقامی‎ می‌رسد که با نفس رحمانی اتحاد وجودی پیدا می‌کند و جمیع کلمات ‎وجودیّه نوریّه دار‎ هستی‎ به‎منزله اعضا و جوارح وی می‌شوند». سپس اضافه می‌کند: در اتحاد نفوس مکتفیه‎‎ و نفس‎ رحمانی‎ و عقل بسیط در صحف کریمه‎ اهل تحقیق محقّق است که صادر نخستین، نفس‎ رحمانی‎ است‎ و آن اصل اصول و هیولای عوالم‎ غیر متناهی و مادّه تعینات است و از آن به‎ تجلّی‎‎ ساری‎ و رقّ منشور و نور مرشوش نیز تعبیر شده است»[۸]‎.

    «در بخشی از تفسیر سوره نساء درباره ادبار عقل‎ چنین می‌خوانیم: ادبار عقل که‎ نسبت‎ بازماندگی و روی به‎سوی خود آوردن ممکن است، منبع جمیع شرّ است و ارتکاب نواهی‌اش از این‎ روی‎ است و سرّ آن این است که ممکن موجود مؤلف است‎ در عقل‎ از‎ دو چیز: یکی ماهیت او که عدم‎ و منبع‎ شرّ‎ است و یکی وجود که منبع خیر است‎. اکنون‎ در این وقت چون روی به‎ فاعل آورد جهت خیرش می‌افزاید و شرّش مغلوب‎ می‌شود، و چون به خود بازگردد جهت‎ عدمیّت‎ و شرّش فزون‎ می‌گردد‎ و خیرش‎ مغلوب می‌گردد و اشارت بدین دو جهت‎ در‎ کلام مجید آمده که: ما أصابك من حسنة فمن اللّه و ما أصابك‎ من‎‎ سيّئة فمن نفسك (نساء: 79)»[۹]‎.

    در تفسیر آیه 55 سوره مائده، به موضوع انسان کامل پرداخته شده است: «انسان در میان مرکبات به‎حسب نوع، صاحب اعدل امزجه است و در میان انسان‌ها انسانی که اعدل امزجه را دارد، انسان کامل است و در مرکز قرار دارد. بقیه مزاج‎ها هرچند در اعتدال به او نزدیک‎تر باشند، در صفات انسانی، در هوش، در ادراک، در فهم، در یافتن، در کمالات انسانی، در حضور و مراقبت و استکمال و جهات دیگر به او نزدیک‎ترند...»[۱۰]‎.

    دو نکته

    1. هر جا نیاز به ترجمه بوده به پارسی برگردانده و در ذیل متن آورده شده است. ترجمه آیات قرآن کریم، از ترجمه وزین و استوار دکتر ابوالقاسم امامی استفاده شده است[۱۱]‎.
    2. نویسنده در نگارش مطالب، فراوان از روایات، عبارات و اشعار عربی استفاده کرده، ولذا خواننده برای ارتباط با مطالب نیازمند علم به زبان عربی است. برای استفاده حداکثری خوانندگان از این اثر ترجمه بخش‎های عربی در پاورقی‎های کتاب ذکر شده است؛ به‎عنوان نمونه در نقل مطلبی از کتاب «سرح العيون في شرح العيون» با عنوان «حس مشترک، لوح نفس و لوح نقش»، تمام مطلب به عربی است که ترجمه آن در پاورقی ذکر شده است[۱۲]. گاه نیز از ترجمه صرف ‎نظر شده و به ارجاع به کتاب بسنده شده که ابیاتی از قصیده عینیه سید حمیری از آن جمله است[۱۳]‎.

    وضعیت کتاب

    فهرست مطالب هر جلد در ابتدای آن و فهارس آیات، شماره آیات و منابع و مآخذ نیز در انتهای آن ارائه شده است.

    پانویس

    منابع مقاله

    1. مقدمه و متن کتاب.
    2. بی‌نام، «سدرة المنتهی في تفسير قرآن المصطفی (علامه حسن‎زاده آملی)»، پایگاه مجلات تخصصی نور، انتشارات الف.لام.میم، کتاب ماه دین، فروردین 1389، شماره 150، صفحه 58 تا 62.

    وابسته‌ها