غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام
| غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | شلتوت، فهیم محمد (محقق) ابن فهد، عبدالعزیز بن عمر (نویسنده) |
| ناشر | جامعة أم القری، معهد البحوث العلمية و إحياءالتراث الإسلامي |
| مکان نشر | مکه مکرمه - عربستان |
| سال نشر | 1406 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | مکه - تاریخ مکه - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | DS 248 /م7الف2 1365 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام، تأليف عبدالعزيز بن عمر بن فهد(متوفي 922ق) در سه مجلد مشتمل بر تاريخ امرای مكه از ابتدای هجرت تا فوت مؤلف است و با استفاده از نوشته‌های پدر مؤلف و آثار فاسى و ابن‌حجر در مورد تاريخ مكه و نوشته شده است. تراجم اين امراء به ترتيب اقدميت در زمان فرمانروايي تنظيم شده تا اينكه سابق بر متأخر شناخته شود.
ساختار
شيوه نگارش ابن فهد به گونه‌ای مشخص و با ذكر شماره و نام امير ذكر شده است. در جلد اول تا شماره 173 و در جلد دوم از شماره 174 تا 204 آمده است. نيمه اول جلد سوم، به شماره 205 تنها به معرفي بركات بن محمد بن بركات بن حسن بن عجلان و نيمه دوم آن به فهارس كتاب اختصاص دارد.
گزارش محتوا
عبدالعزيز در ابتدای كتاب چنين مینگارد كه والدش نجم‌الدين عمر تراجم زيادي را از كتب تاریخی؛ مانند: العقد الثمين تقي‌الدين الفاسي جمع كرده و مطالب و فوائد مهمي كه ذكر آنها لازم بوده، به آن افزوده است. تراجم متقدمين از اين مطالب است؛ اما تراجم متأخرين بعد از سيد حسن بن عجلان را خود نویسنده با فحص و تتبع گردآوری كرده است. غالب اين مطالب نيز از كتاب‌های والدش مانند: "اتحاف الوري بأخبار ام القري" و "الدر الكمين بذيل العقد الثمين" بوده است. البته از كتاب "بغية المرام بأخبار ولاة البلد الحرام" كه به دست آمده اين برداشت كه نجم‌الدين عمر تمامي اسامی را گردآوری كرده، نقش بر آب شد؛ چرا كه او بخش‌هایی از صفحات كتاب را سفيد گذاشته است تا اين كه با معلوماتي كه به دست میآورد، تكميل كند؛ اما عجل به او مهلت نداده است. عبارت"ذكره الوالد و بيّض له" اشاره به همين مطلب است.
او به مصادر ديگری؛ مانند: الإصابة في تمييز الصحابة، تهذيب التهذيب، تجريد الوافي بالوفيات ابن حجر و تاريخ المدينة اشريفة تأليف استادش شمس‌الدين سخاوي و مراجع ديگری نيز مراجعه كرده است.
از نكات قابل توجه آن است كه اطلاعات هر يك از منابع در اختيارش درباره هر يك از امراء به طور كامل و با انتساب به مصدرش ذكر شده است. حوادثي كه در ولايات امرای متأخر مشاهده كرده را نيز آورده و كتابش را در يك موضوع خاص متمركز كرده و ترجمه کسی غير از امرای مكه را ذكر نكرده است.
اولين اميري كه از او سخن رفته است، عتّاب ابن أسيد است كه پيامبر(ص) او را كه 18 سال سن داشت به هنگام خروج به سوي حنين به امارت مكه گماشت. معاذ بن جبل و هبيرة بن سبل از اميران پس از او هستند. در بين اميران تعدادي از نوادگان ائمه عليهم‌السلام؛ مانند: ابراهيم بن موسي الكاظم(ع) كه در عنوان 91 ديده می‌شود. اسامی امراء مكه در جلد اول به ادريس بن قتادة بن ادريس ختم شده است.
آن چه در جلد دوم نيز توجه خواننده شيعي را به خود جلب میكند؛ حكومت تعدادي از علويان است. در مورد 86 نام محمد بن جعفر الصادق(ع)، ملقب به الديباجه ديده مى‌شود. مصادر اهل سنت او را مردي پهلوان، شجاع، عاقل و عابد كه يك روز در ميان روزه مى‌گرفت، معرفي كرده‌اند. در زمان مأمون در ربيع‌الاول سال 200ق علويون با او بيعت كردند و مردم طوعاَ و كرهاَ برای بيعت با او جمع شدند. شبيه اين مطالب در شماره 70 درباره یکی از نوادگان امام حسن(ع) با نام حسين بن علي بن الحسن ذكر شده است. او كه صاحب واقعه فخّ در مكه ناميده شده، در سال 169ق در مكه به حكومت رسيد. در زمان او هادي عباسي به حكومت رسيد. او كه فردی سنگدل، بدخوي، سختگير و كج رفتار بود كه پس از رسيدن به خلافت آزادانه به عياشي پرداخت و اموال عمومی را صرف بزم‌های شبانه خود كرد. بر اثر اعمال زشت او كشور اسلامی كه نسبتاَ آرام بود و هم ايالت‌ها و استان‌ها به اصطلاح مطيع حكومت مركزي بودند، دستخوش اضطراب و تشنج گرديد و از هر سو موج نارضايي عمومی پديدار گرديد. البته عوامل مختلفي موجب پيدايش اين وضع شده، ولي عاملي كه بيش از هر چيز به نارضايي و خشم مردم دامن زد، سختگيرى‌های هادي نسبت به بني هاشم و فرزندان علي(ع) بود. در اثر همين بيدادگرى‌ها كم كم نطفه يك نهضت مقاومت در برابر حكومت عباسي به رهبري حسين «صاحب فخ» منعقد كرديد كه به شهادت وي انجاميد. قبر وي در بيرون مكه در راه التنعيم می‌باشد.
بركات بن محمد بن بركات بن حسن بن عجلان الحسني كه با نویسنده هم عصر بوده و از او اطلاعات فراواني در دست داشته و لذا در جلد سوم تنها از او نام برده شده، از سال 878 تا سال 930ق حكومت مشتركي با پدر داشت و با وفات پدرش امور حكومت در او منحصر شد. وي در سال 931 وفات يافت كه نویسنده تا سال 922 از تاريخ حكومت او را به نگارش درآورده است.
وضعیت کتاب
فهيم محمد شلتوت در تحقيق كتاب بر تنها نسخه خطي كتابخانه برلين اعتماد كرده است. بخش‌هایی از نسخه خطي را كه از بين رفته است را از مصادر ديگر استدراك كرده است. آدرس تمامي مطالب در پاورقی آمده است. در هر يك از مجلدات فهرست موضوعات ذكر شده است. در جلد سوم نيز علاوه بر فهرست موضوعات، اين فهارس آمده است:
1- اعلام 2- اماكن 3- الفاظ اصطلاحي 4- اشعار 5- مصادر و مراجع 6- اصلاح غلطهای متن
منابع مقاله
1- مقدمه و متن كتاب.
2- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد 4، صفحه 429 و 430.