سفرنامه حجاز یا «الرحلة الحجازية»

    از ویکی‌نور
    ‏سفرنامه حجاز یا «الرحلة الحجازية»
    سفرنامه حجاز یا «الرحلة الحجازية»
    پدیدآورانبتنوني، محمد لبيب (نویسنده) انصاري، هادي (مترجم)
    عنوان‌های دیگرالرحله الحجازيه
    ناشرنشر مشعر
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1381ش ,
    شابک964-7635-17-6
    موضوعبتنوني، محمد لبيب، - 1938م. - خاطرات

    حج

    سفرنامه‌ها

    عربستان سعودي - سير و سياحت - قرن 20م.
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏‏DS‎‏ ‎‏208‎‏ ‎‏/‎‏ب‎‏2‎‏ ‎‏ر‎‏3041
    نورلایبمطالعه و دانلود pdf

    سفرنامه حجاز یا «الرحلة الحجازية»، اثر محمد لبیب بتنونی، گزارش سفر حج نویسنده به‌همراه عـباس حـلمی پاشا، خدیو مصر، در سال 1327ق، است. این اثر توسط هادی انصاری به فارسی ترجمه شده است.

    این سفرنامه اطلاعات مفیدی از حرمین شریفین و تاریخ قوم عرب، جغرافیای جزیرة‎العرب، تا زمان نویسنده را منعکس نموده است[۱].

    ساختار

    کتاب با دو پیشگفتار مترجم و نویسنده آغاز شده و به دنبال آن محتوای کتاب عرضه شده است.

    گزارش محتوا

    نویسنده در دیوان دربار خدیوی مصر «عباس پاشا حلمی دوم» مشغول خدمت بوده است. هنگامی ‎که خدیو مصر، عباس پاشا حلمی دوم، در روز 29 ذی‎قعده 1327ق، عزم سفر به دیار مکه و مدینه نموده، برخی از رجال دربارش از جمله بتنونی را با خود همراه می‌کند. پس ‎از انجام فریضه حج و زیارت مدینه منوره، کاروان خدیوی به مصر مراجعت نمود که در این هنگام، محمد لبیب بک بتنونی، سفرنامه ارزشمند و پرمحتوای خود را به رشته تحریر درآورد[۲].

    بتنونی، کتابش را به دو بخش (پیشگفتار و متن کتاب) تقسیم نموده است. بخش نخست (پیشگفتار) را به توضیح درباره ملت عرب و ریشه و قبایل و تیره‌ها و دولت آنان در پیش از اسلام و پس ‎از آن اختصاص داده و به‎صورت فشرده حقایق و گفته‌هایی را از میان تاریخ بازگو نموده است. سپس به بخش دیگر از جزیرة‎العرب کنونی و قبیله‌ها و حکومت‎های آنها پرداخته است[۳].

    قوم عرب از کهن‎ترین ملت‎های جهان بشمار می‎آید؛ به‎طوری‎که درازترین عمر در بین ملت‎ها و وسیع‎ترین حکومت‎ها و سلطنت‎ها متعلق به آنان بوده است. نویسنده، آنان را به سه بخش «عمالیق» یا «عرب بائده»، «عرب قحطانی»، و «عرب عدنانی» تقسیم نموده است. عمالیق از فرزندان «عملیق بن لاوذ بن سام بن نوح» بودند که در صحرای میان «عراق» و «عقبه» به‎صورت بدویت زندگی می‌کردند و مدام به دنبال چراگاه و علف در حرکت بودند و گروه اندکی از آنان میان «بابل» و «مصر» به بازرگانی اشتغال داشتند. آنان پس از قدرت گرفتن و بعد از غلبه بر «بابل» در قرن بیستو پنجم قبل از میلاد، دولتی را به نام دولت «ساموآبیین» (از فرزندان سام بن نوح) به وجود آوردند..[۴].

    قحطانیان، از «بنی قحطان بن سبأ»، بزرگ‎فرزند «سام بن نوح» بشمار می‎آیند. این قوم در شمال جزیرة‎العرب زندگی می‌کردند و در قرن هشتم پیش از میلاد حضرت مسیح، به هنگام تسلط آشوریان بر آنان، به‎سوی بلاد یمن کوچ کردند و در آنجا دولت نوینی تشکیل دادند که تاریخ‎نگاران عرب آنان را «سبأ نخستین» نام‎گذاری کرده‌اند..[۵].

    عدنانیان از نوادگان حضرت اسماعیل هستند. به فرزندان حضرت اسماعیل و اولاد آن‎ها «اسماعیلیه» می‌گویند. پس از بیست نسل او، نواده‌اش «عدنان» به دنیا آمد. عدنان دارای فرزندی به نام «معد» گردید و معد فرزندی به نام «نزار» داشت و او دارای فرزندانی به نام «انمار»، «مضر»، «قضاعه»، «ربیعه» و «ایاد» گردید. خداوند نسل عدنان را مبارک گردانید. عرب عدنانیه از آن به وجود آمدند..[۶].

    نویسنده در این بخش، درباره محل زندگی، مدت حکومت، جنگ‎ها و درگیری‎ها، چگونگی انقراض یا بقا و... هریک از این سه گروه و اولاد و احفاد آنان مطالب ارزنده‌ای ارائه نموه است.

    قبایل عدنانی، از قبایلی بودند که در اوج سادگی به سر می‎بردند و دارای حکومت و دولتی صاحب‎نام نبودند و تابع حکومت‎های دیگر بودند[۷]. تااینکه رسول خدا از میان آنان ظهور نمود و دین اسلام را در میان قوم خود منتشر نمود، سپس به‎سوی مدینه هجرت کرد و ازآن‎‎پس اسلام به میان تمامی قبایل عرب نفوذ نمود و اندی نگذشت که اسلام از مرزهای عرب فراتر رفت و مناطقی همچون ایران و اروپا را درنوردید و تا قلب فرانسه راه یافت[۸].

    نویسنده در ادامه درباره حکومت عباسیان بر بلاد اسلام خصوصاً بر اسپانیا سخن به میان آورده، سپس درباره حاکمیت مسلمانان در برخی از مناطق دیگر همچون «طرابلس»، «الجزایر»، «تونس»، «مراکش»، «جزیرة‎العرب»، «یمن»، «عمان»، «بحرین» و... سخن گفته است[۹].

    بخش دوم کتاب به سفرنامه اختصاص یافته است. سفر جناب خدیو در ساعت هفت و چهل دقیقه صبح روز بیست‎ونهم ذی‎قعده سال 1327ق، از «سرای قبه» با قطار آغاز شد[۱۰].

    پایان راه ریلی او به کانال سوئز ختم و ازآنجا با کشتی عازم بندر جده شد[۱۱]. او در عصر روز اول ذی‎حجه به جده می‎رسد[۱۲] و در روز چهارشنبه، دوم ذی‎حجه از کشتی، پا به بندر جده می‌گذارد و در میان انبوه مردم حاضر می‎شود[۱۳].

    او مسیر هشتاد کیلومتری بین جده تا مکه را[۱۴]، با اسب پیمود[۱۵] و در روز پنج‎شنبه سوم ذی‎حجه[۱۶] از «باب جرول» وارد مکه گردید[۱۷] و بعد از سعی، در «دارالاماره» اقامت گزید[۱۸].

    خدیو در روز شنبه، پنجم ذی‎حجه، به زیارت بقاع متبرکه رفت. او ابتدا به «معلا» و سپس به‎سوی «حجون»، سپس به‎سوی «جَروَل» حرکت کردد. سپس به زیارت جایگاه تولد پیامبر(ص) و محل تولد حضرت علی(ع) (به عقیده نویسنده جایگاه تولد حضرت علی در مکانی نزدیک جایگاه تولد پیامبر(ص) بوده است) رفت[۱۹]. سپس به محل اقامت خود بازگشته و بعد از ظهر این روز - ‎همانند بعد از ظهر بسیاری از روزهایی که در آنجا اقامت داشت - ‎وقت خود را به مراجعه‎کنندگان اختصاص داد[۲۰].

    پس از غروب همین روز به زیارت خانه خدا رفت و در کعبه را بر وی گشودند و به درون کعبه وارد شد[۲۱]. ایشان در روز دوشنبه هفتم ذی‎حجه، شب‌هنگام بعد از طواف، دستور عزیمت به‎سوی عرفات را صادر نمود[۲۲].

    خدیو بعد از پایان اعمال حج تا 14 ذی‎حجه در مکه اقامت گزید و در همان روز به‌همراه حاجیان کم‎بضاعت به سمت «بحره» حرکت نمود و سه ساعت بعد از غروب آفتاب به آنجا رسید[۲۳]. سپس به سمت جده حرکت کرد[۲۴] و سوار بر کشتی شد و به‎سوی «وجه» به راه افتاد[۲۵] و در آخر ماه دسامبر از «وجه» با شتر به سمت مدینه حرکت نمود[۲۶]. خدیو بخشی از این مسیر را با قطار پیمود و در پایان روز نهم ژانویه به مدینه رسید[۲۷].

    ایشان بعد از اقامت در مدینه و زیارت اماکن مقدسه، در روز شنبه 15 ژوئن سال 1910م، بازگشت خویش را به مصر آغاز نمود. او ابتدا به‎سوی تبوک حرکت ‎کرد و بعد از گذشتن از شهرهایی همچون حیفا در 24 ژوئن سال 1910، به اسکندریه درآمد[۲۸] و در روز بعد، پس از گذشتن از «باب الجديد» در ساعت دو بعد از ظهر، به مصر وارد گردید[۲۹].

    نویسنده ضمن سفرنامه برخی اطلاعات درباره فرهنگ مردم حجاز ارائه می‌دهد. او می‌گوید: از عادت‎های مردمان مکه، دقت و توجه آنان به خوراکی‎ها و آشامیدنی‎ها و لباس‎های خود می‎باشد. رنگ‎های روشن و باز در لباس‎های آنان، به‎ویژه رنگ‎های قرمز، سبز و آبی و ارغوانی بیشتر دیده می‎شود. آنان خانه‌های خود را به‎وسیله صنایع ‎دستی... و نیز با فرش‎های قیمتی از قالی‎های کمیاب ایرانی، تزیین می‌کنند..[۳۰].

    نویسنده، خرافاتی را که در میان مردم مکه رواج دارد[۳۱] و رفتار ناشایست آنان را با حاجیان متذکر می‎شود[۳۲] و به حاجیانی که از ترکیه، ایران و هند آمده‌اند و در تلفظ واژگان عربی مرتبط با حج با مشکل مواجه هستند، گریزی زده و کار آنان را خلاف شرع می‌داند[۳۳].

    نویسنده در خلال سفرنامه به معرفی اماکن و شهرهای زیارتی زیادی پرداخته که جده[۳۴]، مکه[۳۵]، کعبه و لباس آن[۳۶]، مدینه[۳۷]، مسجدالاقصی[۳۸] و... بخشی از آن است. علاوه بر آن توضیح راه‌های منتهی به شهرهای مکه[۳۹] و مدینه[۴۰]، شرح جنایات وهابیان و چگونگی حاکم شدن بر حجاز[۴۱]، برخی از اعمال حج همچون طواف[۴۲]، وقوف در عرفات[۴۳]، رجم و قربانی[۴۴]، از دیگر مطالب کتاب است.

    بتنونی در توصیف اماکن به ریزه‎کاری‎ها دقت دارد؛ به‎گونه‌ای که خواننده خود را در آن فضا می‎بیند؛ جایگاه ولادت پیامبر(ص) در شعب «بنی‎عامر» واقع شده است. خیابان نسبت به این مکان یک متر و نیم مرتقع‎تر است و به‎وسیله پله‌ای سنگی به دَرِ آن‎ که به‎سوی شمال باز می‌گردد، راه دارد و هنگام ورود به آن نخست به فضای بازی به طول 12 متر و عرض 6 متر وارد می‎شوید که در دیوار سمت راست (غربی) آن دری قرار دارد. پس از عبور از آن، به فضایی وارد می‎شوید که بر روی آن گنبدی قرار گرفته است. در میانه این فضا و در زیر گنبد، مقصوره‌ای از چوب وجود دارد که درون آن سنگ مقعر مرمری که وسط آن کمی فرو رفته است، دیده می‎شود که نشان‎دهنده محل تولد پیامبر است[۴۵].

    وضعیت کتاب

    پاورقی‎های کتاب به توضیح و رفع ابهام از مطالب اختصاص یافته است. برخی از پاورقی‎ها از مترجم است و با لفظ «مترجم» در آخر آن مشخص شده است.

    مترجم، در این اثر ترجمه‌ای بسیار روان ارائه داده که خواننده در نگاه اول، متوجه ترجمه بودن آن نمی‎شود.

    در میان سطورات یا صفحات کتاب گاه تصاویری از اماکن زیارتی[۴۶] یا نقشه شهرها[۴۷] و کشورها[۴۸] و یا جداولی از برخی قبایل و تعداد آن‎ها[۴۹]، نام امرا و پادشاهان[۵۰]، ایستگاه‌های قطار[۵۱] و... به چشم می‌خورد.

    فهرست محتویات در ابتدای کتاب آمده است.

    پانویس

    1. ر.ک: پیشگفتار مترجم، ص10-11
    2. ر.ک: همان، ص12
    3. ر.ک: پیشگفتار نویسنده، ص13
    4. ر.ک: همان، ص14
    5. ر.ک: همان، ص21
    6. ر.ک: همان، ص39
    7. ر.ک: همان، ص40
    8. ر.ک: همان، ص41-42
    9. ر.ک: همان، ص43-71
    10. ر.ک: متن کتاب، ص83
    11. ر.ک: همان
    12. ر.ک: همان، ص99-100
    13. ر.ک: همان، ص101
    14. ر.ک: همان، ص102
    15. ر.ک: همان، ص106
    16. ر.ک: همان، ص107
    17. ر.ک: همان
    18. ر.ک: همان، ص108
    19. ر.ک: همان، ص112
    20. ر.ک: همان
    21. ر.ک: همان
    22. ر.ک: همان، ص114
    23. ر.ک: همان، ص351-352
    24. ر.ک: همان، ص352
    25. ر.ک: همان، ص353
    26. ر.ک: همان، ص355
    27. ر.ک: همان، ص369
    28. ر.ک: همان، ص452-453
    29. ر.ک: همان، ص455
    30. ر.ک: همان، ص141
    31. ر.ک: همان، ص159
    32. ر.ک: همان، ص163
    33. ر.ک: همان، ص159
    34. ر.ک: همان، ص86
    35. ر.ک: همان، ص173
    36. ر.ک: همان، ص224، 263
    37. ر.ک: همان، ص400
    38. ر.ک: همان، ص458
    39. ر.ک: همان، ص114
    40. ر.ک: همان، ص338-342
    41. ر.ک: همان، ص196
    42. ر.ک: همان، ص246
    43. ر.ک: همان، ص302
    44. ر.ک: همان، ص309، 314
    45. ر.ک: همان، ص146
    46. ر.ک: همان، ص154، 172، 227، 383
    47. ر.ک: همان، ص129، 401
    48. ر.ک: همان، ص80، 133
    49. ر.ک: همان، ص73
    50. ر.ک: همان، ص33، 38، 191، 427
    51. ر.ک: همان، ص433

    منابع مقاله

    پیشگفتار و متن کتاب.

    وابسته‌ها

    سفرنامه منظوم حج (هزار و دویست بیت)

    روزنامه سفر حج عتبات عالیات و دربار ناصری