رساله لوایح

    از ویکی‌نور
    ‏رساله لوایح
    رساله لوایح
    پدیدآورانعين‌القضاة، عبدالله بن محمد (نويسنده) فرمنش، رحيم (مصحح)
    ناشرمنوچهري
    مکان نشرايران - تهران
    سال نشرمجلد1: 1379ش,
    شابک964-6382-95-9
    موضوععرفان - متون قدیمی تا قرن 14 عشق (عرفان) - متون قدیمی تا قرن 14
    زبانفارسی
    تعداد جلد1
    کد کنگره
    ‏BP‎‏ ‎‏286‎‏/‎‏9‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏9‎‏ر‎‏5‏

    رساله لوایح، تألیف ابوالمعالی عبدالله بن محمد میانجی همدانی مشهور به عین‎القضات همدانی (متوفی 525ق) از جمله متون عرفانی است که به اقتدای «سوانح العشاق» خواجه احمد غزالی (متوفی 520ق) به رشته تحریر درآورده است. مقدمه و تحقیق کتاب به قلم رحیم فرمنش انجام شده است.

    تاریخ تألیف رساله بعد از سال 520ق و قبل از 525ق بوده است زیرا در همه‎جا احمد غزالی را با دعای قدس‎الله‎سره و قدس‎الله‎روحه یاد کرده و چون وفات احمد غزالی در سنه 520ق بوده بنابراین تاریخ تحریر رساله نیز باید بعد از سنه و قبل از سنه 525ق (تاریخ شهادت عین‎القضات) باشد[۱].

    ساختار

    کتاب با مقدمه محقق اثر در معرفی لوایح و دیگر آثار عین‎القضات آغاز شده است. نویسنده در قالب فصل‎های متعدد، به بیان رابطه اضلاع سه‎گانه عشق «عشق، عاشق و معشوق» پرداخته است.

    گزارش محتوا

    محقق اثر در مقدمه از دست‎یابی به نسخه منحصربه‎فردی از کتاب سخن گفته است. سپس مشکلات تصحیح آن را مطرح کرده است: «هر چه تفحص گردید کمترین نشانه‌ای از نسخه دیگر این رساله چه در کتابخانه‎های معروف داخله و چه در کتابخانه‎ها و موزه‎های کشورهای خارج به دست نیامد. اینک مدت سه سال به‎قدر همت خویش کوشید تا کلمات لایقرء کتاب را که کاتب از روی عدم فضل به‎طور غیر مقرو رسم کرده و بخصوص در ضبط آیات قرآنی و احادیث نبوی و به‎طورکلی عبارات عربی به‎واسطه عدم آشنایی به آن زبان سهل‎انگاری زیادی به خرج داده بود ضمن کمک گرفتن از سایر آثار مؤلف تا سرحد امکان تصحیح و تکمیل نموده و رساله را شایسته تقدیم به پیشگاه خداوندان ذوق و ادب بداند»[۲].

    رساله لوایح از متون معروف عرفانی است که به اقتدای سوانح شیخ احمد غزالی نوشته شده است. ارادت عین‎القضات همدانی به مؤلف سوانح و ارتباط آن دو با یکدیگر، وجود نسخه‌ای از لوایح در مجموعه‌ای که تمهیدات عین‎القضات نیز در کنار آن آمده و بعضی عوامل دیگر، موجب شده است که این اثر به نام عین‎القضات شهرت یابد و یک‎بار نیز در ایران به نام او به چاپ برسد. این انتساب ناروا به بسیاری از کتاب‎ها و پژوهش‎های ادبی تسری یافته است. از سوی دیگر، در بعضی نوشته‎ها (اعم از فهرست‎ها، تاریخ‎های ادبیات و پژوهش‎های ادبی- عرفانی) جز از عین‎القضات، اشخاص دیگری مؤلف لوایح معرفی شده‌اند[۳].

    عین‎القضات این رساله را درباره عشق و احوال و اعراض آن به سبک سوانح خواجه احمد غزالی به رشته تحریر درآورده است و در چهار مورد نیز از متن سوانح استشهاد کرده است. ولی در واقع باید اذعان کرد که چه از نظر تعداد و ترتیب فصول و چه از نظر کیفیت بیان مطالب و شرح دقائق بر سوانح رجحان دارد و قدرت و هنر نویسنده ضمن احاطه او بر رموز و دقائق عشق در این کتاب کاملاً متجلی و نمایان است و حقیقتاً بایستی آن را یکی از نفائس ادبی و شاهکار عالم عشق شمرد[۴].

    «رساله لوایح» یکی از آثار برگزیده در بستر مکتب عرفانی «کشف و شهود» است که در تبیین «مراتب مکاشفه» نگاشته شده است. در غلبه نظام گفتمانی مسلط بر اثر یعنی «گفتمان عشق شهودی و مکاشفه عیانی»، یکی از رویکردهای گفتمانی متمایز آن را باید در شیوه حضور مشارکین محوری گفتمان در قالب اضلاع سه‎گانه مثلث عشق جستجو کرد. عین‎القضات همدانی با ارائه گفتمانی چندبعدی با محوریت «عاشق»، ارتباط متقابل وی با «معشوق» و واسطه‎گری «عشق»، سعی در بیان «عشق شهودی» با دیدگاه منحصربه‎فرد و شاعرانه خود دارد[۵].

    از مبانی فکری‎ عین‎‎القضات‎، موضوع‎ ترک‎ و بی‎‎اختیاری عاشق در‎ قلمرو‎ عشق است؛ زیرا ترکِ اختیار، موجب پیشرفت و تعالی عاشق در مسیر سلوک است؛ به‎گونه‌ای که‎ بی‎اختیاری‎ طی‎ منازل سلوک را برای سالک آسان‎‎تر و راه‎ را‎ هموارتر‎ می‎‎سازد‎. ازاین‎رو، عین‎القضات در رساله لوایح از قول جنید بغدادی در باب بی‎اختیاری در مسیر عشق آورده: «جنید را گفتند خواهی که مرحضرت ‎ ‎آفریدگار را بینی، گفت‎: نه. گفت: چرا؟ گفت بخواست و نیافت، بدین نسبت همه آفت در اختیار من است و من از آفت اختیار پناه بدو سازم» و همچنین: «در عشق آنکه بختیار است، بی‎اختیار‎ است»[۶].

    در یکی از فصول کتاب چنین می‌خوانیم: «عاشق را طلب رضای معشوق در عشق شرط راه است و رضا از روی ظاهر در تیمار امر معشوق بود اما قومی را که نظر بر ارادت و حکم او افتد اگر امر متخلف ماند باک ندارند. ای برادر فرمان معشوق دیگرست و ارادتش دیگر، گاه‎گاه فرمان معشوق محکی شود که عیار باطن عاشق بدان بتوان دانست روا بود که فرمان نبرد اگر خواهد که فرمان برد خامی بود که در عشق ناتمام بود و اگر فرمان نبرد کامل بود و مراد او حاصل بود»[۷].

    در فرازی دیگر از عبارات کتاب می‌خوانیم: بوالعجب آینه‌ایست آینه عشق، در وی صورت عاشق و جمال معشوق بنماید، بی‌تعدد و تکثر؛ و این معنی بیذوق فهم نشود و آنچه گفته‌اند که معشوق در خود نگرد، عاشق را بیند زیرا که آفت عشق عاشق را نیست کرده است. آنچه از او در علم معشوق حاصل است منظور اوست، بی‌توهمی و تعددی و اگر بگویم که آنچه در علم معشوق حاصل است اوست راست بود معلوم و علم و عالم باشند بی‌تعدد:

    یک چیز ای برادر گر عشق رهبر آید محبوب جان عاشق چون خیر محض باشد [۸]


    وضعیت کتاب

    فهرست احادیث و اشعار عربی و فارسی در انتهای اثر ذکر شده است.

    پانویس

    1. دیباچه، صفحه د
    2. ر.ک: دیباچه، صفحه ب و ج
    3. ر.ک: شادروی‎منش، محمد، ص203
    4. ر.ک: دیباچه، صفحه ج و د
    5. ر.ک: وفایی، عباسعلی؛ میلادی، فرشته، ص13
    6. ر.ک: جعفری، مرتضی و دیگران، ص114
    7. ر.ک: متن کتاب، ص 22-21
    8. ر.ک: همان، ص133

    منابع مقاله

    1. دیباچه و متن کتاب.
    2. وفایی، عباسعلی؛ میلادی، فرشته؛ بررسی گفتمان مکاشفه در «رساله لوایح» عین‎القضات همدانی بر اساس رویکرد نقش‎گرایی، پایگاه مجلات تخصصی نور، عرفان اسلامی، زمستان 1397، شماره 58، ص13 تا 38.
    3. شادروی منش، محمد؛ «لوایح از کیست؟»، پایگاه مجلات تخصصی نور: مطالعات عرفانی، پاییز و زمستان 1388، شماره 10، ص 203 تا 22.
    4. جعفری، مرتضی و دیگران، رویکرد جبر و اختیار در اندیشه‎ عین‎القضات همدانی با تأکید بر «تمهیدات، نامه‎ها، یزدان‎شناخت و لوایح»، پایگاه مجلات تخصصی نور: عرفانیات در ادب فارسی، بهار 1397، شماره 34، صفحه 100 تا 128.


    وابسته‌ها