دور الموالي في سقوط الدولة الأموية (41-132هـ/661-750م)

‏دور الموالي في سقوط الدولة الأموية (41-132هـ/661-750م)
پدیدآوران	بالنور، ايمان علي (نویسنده)
ناشر	جامعة قاريونس
مکان نشر	ليبي - بنغازي
سال نشر	مجلد1: 2008م ,
شابک	‎9959-24-124-6
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

دور الموالي في سقوط الدولة الأموية (41-132هـ/661-750م)، تألیف ایمان علی بالنور، کتابی است به زبان عربی با موضوع تاریخ و جغرافیای اسلام. این اثر، رساله کارشناسی ارشد نویسنده در رشته تاریخ بوده که در 1997م، از آن دفاع شده است. نویسنده این کتاب، به نقش موالی در سقوط دولت بنی‎امیه در میان سال‎های 41 تا 132ق، می‎پردازد.

ساختار

کتاب، دارای اهدائیه، مختصرات (توضیح کلمات اختصاری متن)، مقدمه، محتوای مطالب در پنج فصل، خاتمه و ملحقات می‎باشد.

گزارش محتوا

کتاب با آیه 8 سوره مائده، شروع می‎شود. موضوع این اثر، نقش موالی در سقوط دولت اموی در 41 تا 132ق، است. ایمان علی بالنور، درباره علت گزینش این موضوع برای تحقیقش می‌نویسد: چون این موضوع به‎صورت تخصصی از جنبه‎های اجتماعی و نفسی (جامعه‎شناسی و روان‎شناسی) مورد مطالعه و تحقیق قرار نگرفته است، آن را برای تحقیق در نظر گرفتم.

کتاب‎های اصلی و مرجع، طبقات موالی را با آرای مختلف و متناقضی بررسی کرده‎اند و گاهی تحقیر و ظلمی را که توسط عرب بر آنان روا می‎شده نشان داده‎اند.

تاریخ‎نگاران و ادیبان، موالی را از جهات مختلف و با آرای متباینی مورد بررسی قرار داده‎اند؛ مثلاًمحمد طیب نجار موضوع موالی در دوران اموی را به‎طور کلی با تأکید بر عصبیت قبیله‎ای بررسی کرده است و محمد بدیع شریف، جمال جوده و عرسان حسین... به‎صورت‎های دیگر.

نویسنده از دشواری‎هایش در نگارش این اثر یاد می‌کند و می‌نویسد: چون مورخان قدیمی ما به‎صورت گذرا از موضوع موالی و خاصه اوضاع اجتماعی و اقتصادی و روحی آنان گذر کرده‎اند، از برخی مصادر ادبی در کتاب الأغاني اصفهانی و العقد الفريد ابن عبدربه و برخی نوشته‎های جاحظ بهره بردم.

او در مطالعه این موضوع بر تحلیل جنبه‎های اجتماعی و اقتصادی‎ای که موالی را به گرایش به انقلاب‎های مخالف و متباین با گرایشات سیاسی اموی کشانده، تمرکز کرده است. وی این موضوع را در پنج فصل اصلی، بررسی می‌کند؛ فصل اول که مقدمه بحث هم هست، وضعیت اجتماعی قبیله عربی که شخص در آن در طبقات جامعه جاهلیت ضمن یکی از طبقه‎های مرفهین (الصرحاء)، موالی و غلامان (العبيد) تشخص یافته بود را نشان می‎دهد. نویسنده پس از بیان این مطلب متعرض بحث تعصب قبیله‎ای و اثر آن در جامعه جاهلی و چگونگی ارتباط آن با نظام قبیله‎ای می‎گردد.

وی در فصل دوم، در بحث «موالی در صدر اسلام» مناقشه می‌نماید. او ابتدا تعریفی از موالی در لغت و سپس قرآن و سنت ارائه می‎دهد و پس از آن به بحث مفهوم ولاء برای عناصر غیر عربی می‎پردازد. وی پس از آن به‎صورت مختصر، از تمام جهات زندگی روزمره، به بیان اوضاع موالی در زمان پیامبر اکرم(ص) و خلفای راشدین می‎پردازد.

عنوان فصل سوم کتاب، «الموالي في العصر الأموي»، یعنی موالی در دوره بنی‎امیه است. او در این فصل ارتباط موالی با زعمای اموی را بررسی کرده و به‎طور خاص به اشتغال آنان در وظایف نگهبانی و پلیس و ارتش و دیوان‎های اداری پرداخته است. نویسنده، سپس به بیان احوال اجتماعی موالی و سیاست اقتصادی امویان در برابر آنان پرداخته است. او نتایج این سیاست‎ها در واکنش عملی که به تقویت نفوذ اقتصادی و فکری و علمی منحصر می‎شد را بررسی می‌کند.

چهارمین فصل درباره حرکات موالیان در مقابله با سیاست‎های بنی‎امیه در مشرق و مغرب و اندلس است. در این فصل، اولا پیوستن موالی به مخالفان در مشرق توضیح می‎یابد؛ مثل انقلاب عبدالله بن زبیر یا مختار بن ابوعبید ثقفی و حرکت عبدالله بن جارود و پیوستن موالیان به آنان یا مشارکت آنان در انقلاب عبدالرحمن بن اشعث یا انتفاضه ابوالصیداء و انقلاب حارث بن سریج. دومین نقطه‎ای که در این فصل بررسی می‎شود، انقلاب‎های موالی در مغرب و اندلس است که مرزهای امویان را تهدید کرد. سومین نقطه مهم این فصل، بیان جایگاه موالی نسبت به احزاب معارض با سیاست بنی‎امیه، مانند خوارج و شیعه است..

پنجمین فصل، بحث و مناقشه درباره پیوستن موالی به علویان و عباسیان و از میان بردن دولت اموی است. در این فصل سیاست آل‎البیت در جذب موالی از خراسان و کیفیت نقل دعوت هاشمی از شاخه علوی به شاخه عباسی تحلیل می‎گردد. همچنین در این فصل، ترجمه‎ای از مهم‎ترین سران و شخصیت‎های انقلابی موالی مانند بکیر بن هامان و ابوسلمه خلال و ابومسلم خراسانی، ارائه می‎گردد. سپس به‎صورت گذرا و سریع اوضاع کلی خلافت امویان در دوران 25 تا 132ق، گزارش می‎شود تا مقدمه‎ای باشد بر بیان شکل‎گیری سپاه موالی و نقش آن در از بین بردن دولت اموی.

نویسنده در بخشی از خاتمه کتاب می‌نویسد: از میان مباحث کتاب روشن شد که دولت امویان به زور و با یاری شمشیر از جانب جمهور مسلمین برپا شد و آزادی و عدل و مساوات و شورا هیچ نقشی در برپایی آن نداشتند، بلکه حکم آن قائم بر عصبیت و برتر دانستن عنصر عربی بر سایرین بود. تنها هدف این امر بسط نفوذ سیاسی آنان بود... نظام حاکم بر امویین بیشتر شبیه به حکومت امپراطوری بود... همچنین از میان مباحث کتاب روشن شد که موالی نقش مهم و فعالی در جاهای مختلف حیات این حکومت داشته‎اند. تاریخ، اسامی برخی از شخصیت‎های برجسته موالی را که به حرکت فتوح اسلامی یاری رساندند و متولی ولایت در برخی مناطق دولت اموی شدند ثبت کرده است؛ ابومهاجر دینار، موسی بن نصیر، طارق بن زیاد، عبیدالله بن حبحاب، محمد بن یزید، اسماعیل بن عبیدالله و بحتری بن مجاهد از جمله این افراد هستند. همچنین برخی از موالی در مناصب اداری و نظامی مشغول فعالیت بودند. با این مطلب روشن می‎گردد کسانی که معتقدند دولت امویان، موالی را از تولی مناصب مهم دولتی برکنار می‎داشت، اشتباه می‌کنند.

نویسنده در خاتمه نتیجه می‎گیرد که وضع موالی عراق و خراسان در نهایت فلاکت بود. شاید دلیل پیوستن آنان به صف مخالفان امویان در انقلاب‎ها و حرکات ضد اموی همین امر بوده باشد.

موالی در دولت عباسیان به مناصب مهمی دست یافتند و علی‌رغم آنکه در ابتدای امر، مصدر قوت آنان بودند با عرب‎هایی که با تسلط موالی بر خلافت عباسی مخالفت می‌کردند، برخورد کردند؛ به‎ویژه در عهد مأمون و معتصم. در کل، موالی در دوره‎ای از تاریخ، نقش مهمی در اجتماع مسلمانان ایفا کرده‎اند و شاید بارزترین دوره آنان، دفاعشان از اسلام در مقابل صلیبیان در معرکه حطین (583ق) و عین جالوت (668ق) بوده باشد.

وضعیت کتاب

نویسنده، کتاب را به ارواح پاک پدرش و شقیقی نوری تقدیم کرده است..

ملحقات کتاب در هشت شماره ذکر شده؛ ملحق شماره هشت دارای دو نقشه از اطلس تاریخ اسلامی است.. ملحق پنج و شش، به‎ترتیب دربردارنده جدول موالی صدر اسلام و صاحبان آنان و موالی بنی‎امیه است.. در سایر ملحقات هم جدول‎ها و فهرست‎های درختی دیگری از خلفای راشدین و اسامی بنی‎امیه و خلفایشان و انتقال دعوت هاشمی از شاخه علوی به شاخه عباسی، به نمایش درآمده است..

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.