خواجگان چشت

خواجگان چشت‏
پدیدآوران	چشتي، الله ديه بن عبدالرحيم (نويسنده) مولايي، محمد سرور (مصحح و مقدمه نويس)
عنوان‌های دیگر	خواجگان چشت، سير الاقطاب (مجموعه زندگي نامه های مشايخ چشتيه) سير الاقطاب
ناشر	نشر علم
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1386ش,
شابک	‎964-405-708-2
موضوع	چشتيه - سرگذشت نامه عارفان - سرگذشت نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏290‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏چ‎‏5‎‏خ‎‏9‎‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

خواجگان چشت یا سِیرُ الاقطاب، مجموعه زند‎گی‎نامه‎های مشایخ چشتیه به قلم الله‎دیه بن شیخ عبدالرحیم چشتی (متوفی 1036ق) است. این اثر به جهت اشتمال بر احوال مشایخ چشتیه صابریه و مشایخ متأخرتر نظامیه و اطلاعات سودمندی که دربر دارد اهمیت پیدا می‌کند. مقدمه و تصحیح اثر به قلم محمدسرور مولایی است.

شیخ الله‎دیه کتاب خویش را در سال 1036ق آغاز و در سال 1056 ق به پایان برده است.

ساختار

این کتاب حاوی مقدمه مصحح، مقدمه مؤلف و 32 شرح‎حال است.

کهن‎ترین منبعی که در آن از چشتیان یاد شده است طبقات الصوفیه خواجه عبدالله انصاری و مقامات اوست. سیرالعارفین حامد فضل‎الله کنبوهی دهلوی (متوفی 942ق) نیز پیش از سیر الاقطاب نگارش یافته است. الله‎دیه در شمار منابع خود از کتاب سیر الاولیاء میرخرد نیز یاد کرده است. همچنین از منابع پیشین مانند تذکرة الاولیاء عطار و نفحات الانس جامی بهره برده است.

کتاب از نظر آرایش و مطالب آغازین و شیوه احوال و واقعات مشایخ و نقل سخنان آن‎ها کاملاً با شیوه تذکرة الاولیا مشابه است. در آغاز ذکر هر یک از مشایخ، مطلب را با سجع آغاز می‌کند و قافیه آخرین سجع با نام کسی که ذکر می‌کند هم‎آهنگ است.

گزارش محتوا

در سده هفتم با هجوم لشکریان مغول، خراسان و ری و جبال و عراق و برافتادن حکومت‎ها و برهم خوردن نظام‎های اجتماعی و سنن فرهنگی و... سیل مهاجرت‎های اجباری به نواحی امن از جمله هندوستان آغاز گشت و پس‎ازآن علی‎الخصوص با توجه به حرمت‎داشت و قدرشناسی پادشاهان و امرای هند از علما و دانشمندان و مشایخ طریقت و شاعران و نویسندگان و هنرمندان و صاحبان پیشه‎های گوناگون، جاذبه‎های مهاجرت به هند نیرومندتر گشت و در دوره ظهیرالدین بابر و جانشینان او به اوج خویش رسید. از میان فرقه‎های متعدد صوفیه و مشایخ آن‎ها که به سرزمین هند مهاجرت کرده بودند سلسله‎های چشتیه اجمیر و سهروردیه ملتان قدمت و اهمیت بیشتر دارد تا آنجا که گفته‌اند نسب غالب سلسله‎های صوفیان هند به این دو می‎رسد.

«چشت، قریه یا شهرکی در‎ نزدیکی‎ هرات از ولایت خراسان قدیم‎ و چنان‎که‎ در‎ فرهنگ آنندراج آمده‎ است‎، چشت بر وزن خشت، نام‎ قریه‌ای‎ است قریب به هرات در کمال صفوت هوا و عذوبت ماء و از آنجا بوده‌اند بزرگان‎ سلسله‎‎ چشتیه که سرسلسله‎ آن‎ها سلطان‎ ابراهیم‎ بن ادهم‎ بوده‎ است. بدیهی است که‎ خود ابراهیم ادهم از اهل چشت نبوده است و از آن جمله‌اند: خواجه ابواحمد ابدال‎ و خواجه‎ مودود و خواجه معین‎الدین و نجیب‎الدین‎ شیخ‎المشایخ‎ چشتی‎ که‎ سلسله درویشان چشتی‎ به‎ او منتهی می‎شود...».

اما درباره‎ نسبت «چشتی»، باید گفت که از زمان پیوستن مسعود بک به سلسله‎ چشتیه در‎ هند‎، بدین نام شهرت یافته است. سلسله چشتیه، دنباله طریقه‎ ادهمیه (منسوب به ابراهیم ادهم) می‎باشد و از زمان ابواسحاق شامی (متوفی 329ق) به بعد، این طریقه به چشتیه‎ معروف‎ گشت و گسترش آن هم در هندوستان به‎وسیله خواجه معین‎الدین چشتی (متوفی 633ق) انجام گرفت. نویسنده‎ کتاب ضمن بیان ماجرای‎ خرقه‎ گرفتن‎ ابواسحاق شامی که پس‎ از‎ هفت‎ سال مجاهده در خدمت پیر خود، ممشاد دینوری، به چنین موقعیتی دست یافته بود، می‎گوید: «حضرت خواجه ‎[ممشاد دینوری‎] خرقه بدو عنایت فرمود‎ و خلیفه‎‎ خود‎ ساخت. هم در آن ساعت، آواز آمد که‎ ای‎ ابواسحاق! تو مقبول حضرت ما شدی. پس همچنان شد و بسیاری، از دولت وی به منزل رسیدند و ذات با‎ برکاتش‎ مبدأ‎ چشتیان گردید و این سلسله بعدش به چشت، مشهور و مخاطب گشت‎؛ بدین‎جهت که چون آن شمس الاولیا به خدمت پیر خود شتافت و در بغداد به شرف دولت پای‎‎بوسی‎ مشرف‎ شد، فی‎الفور ‎ ‎فرمود که چه نام داری؟ گفت: بنده را مردم ابواسحاق‎ چشتی‎ می‎گویند. آن‎حضرت به عنایت بی‎غایت، فرمود که شما خواجه‎ چشت هستید و اسلام چشت از برکات‎ قدم‎ شماست‎. بعد از آن‎که چون خلافت یافت به رخصت پیر خود در چشت‎ تشریف‎ آورد‎ و به خواجه‎ چشت مشهور گردید».

کتاب سیر الاقطاب که از جمله زندگی‎نامه‎های مشایخ چشتیه است، با عنوان دیگر‎ «خواجگان چشت» قلمداد شده است؛ زیرا در بین مشایخ چشتی، نخستین کسی که به‎عنوان «خواجه‎ چشت» شهرت یافته است، خواجه ابواسحاق شامی‎ است که «خرقه‎ فقر و ارادت از‎ شیخ‎المشایخ ممشاد علو دینوری پوشیده».

شیخ عثمان هارونی از شمار کسانی است که پیش از حمله مغول به هندوستان رفت و در عهد شمس‎الدین التتمس (متوفی 633ق) در دهلی ساکن شد و در همان‎جا درگذشت، اما کسی که این طریق را در هند گسترش داد، خلیفه او خواجه معین‎الدین حسن سجزی چشتی است که به دستور پیر و مراد خویش و طی واقعه‌ای به رفتن هند مأمور شد. معین‎الدین نخست در اجمیر خانقاهی بنیاد نهاد و از اجمیر به بسط و ترویج طریقت چشتیه و تعلیم و ارشاد مریدان پرداخت. آوازه او بسیار زود به نقاط دیگر از جمله دهلی رسید و مریدان و هواداران بسیار یافت. از این دوره به بعد طریقه چشتیه از پرطرفدارترین، مهم‎ترین و پرنفوذترین طریقت‎های عرفانی در هند شد. در تاریخ طریقه چشتیه، پس از خواجه معین‎الدین، خواجه قطب‎الدین بختیار کاکی اوشی و شیخ فریدالدین شکرگنج، مشایخ و خلفای پیش از خواجه نظام‎الدین اولیا می‎باشند که سلسله چشتیه با خلفا و جانشینان او ادامه می‎یابد و سلسله چشتیه نظامیه اهمیت بیشتری دارد؛ اما در سیر الاقطاب، پس از ذکر شیخ فریدالدین شکرگنج، از شیخ علاء‎الدین علی احمد صابر و جانشینان او، یعنی از مشایخ صابریه که به‎موازات سلسله نظامیه، سرگرم تعلیم و ارشاد بوده‌اند یاد شده است که از این نظر کتاب او حائز اهمیت است. نظیر این‎گونه انشعاب‌ها را در سلسله‎های عرفان و تصوف اسلامی، حتی از همان ادوار پیشین، در تاریخ تصوف می‎توان یافت....

باری سلسله چشتیه صابریه از علاء‎الدین احمد صابر آغاز می‎شود و جانشینان او آن را ادامه می‌دهند که سیر الاقطاب عمدتاً بر محور این سلسله تألیف شده است. آخرین شیخ بزرگ این سلسله که ذکرش به‎تفصیل در این کتاب آمده است، جلال‎الدین کبیر اولیا قطب عالم است که پس از شیخ احمد عبدالحق رودلوی بر مسند خلیفگی و ارشاد می‎نشیند. الله‎دیه با یادآوری دعای قطب عالم جلال‎الدین کبیر الاولیاء در حق شیخ احمد رودلوی که متضمن باقی ماندن سلسله ولایت در او و فرزندانش می‎باشد، اسامی تعداد کثیری از مشایخ دیگر سلسله صابریه را برمی‎شمارد که در پاره‌ای موارد با آگاه‎های سودمند همراه است. الله‎دیه در پایان این بخش یادآوری می‌کند که «تمام شد ذکر حالات اولیای عظام سلسله صابریه». ازاین‎پس کتاب با ذکر عبدالحق رودلوی، بهرام بیدولوی، شیخ نظام سنامی، خواجه شبلی، خواجه عبدالقدوس، خواجه عبدالکبیر، خواجه عثمان زنده‎پیر، خواجه نظام‎الدین و سرانجام پیر خود او شیخ عبدالسلام شاه اعلی ادامه می‎یابد. نکته جالب در مورد شیخ عبدالسلام، رسیدن سلسله مشایخ او به نظام‎الدین اولیا است. به‌این‎ترتیب می‎توان گفت الله‎دیه نیز از پیروان و مشایخ این سلسله می‎باشد.

در این کتاب آگاهی‎های سودمندی از تعالیم و رسوم طریقت چشتیه می‎توان به‎دست آورد. تفصیلی‎ترین تعالیم که عمدتاً بر سنن طریقت چشتیه مبتنی است در بخش مربوط به هند النبی، خواجه معین‎الدین حسن سجزی آمده است. چنان به نظر می‎آید که مصنف نیز بر نقش خواجه معین‎الدین و تعالیم و آراء و افکار و کردار و رفتار او علی‎الخصوص بنیان‎گذاری این طریقت در هند و تربیت خلفا و گسترش این طریقت آگاهی داشته است. از گفتار خواجه معین‎الدین در این کتاب با طریقه او، دوازده مقام خواجگان چشت، چهارده مقام، ده شرط اهل طریقت و ده ویژگی اهل حقیقت، شغل و عمل اهل سلوک و طایفه عشق، روش عارف، محبت، تجرید، توکل و جد و سماع و دیگر تعالیم او آشنا می‎شویم.

نکته‌ای که از نخستین شیخ چشتی تا پایان کتاب در مورد اکثریت قریب به‌اتفاق مشایخ چشت مکرر و مؤکد می‎شود سماع و وجد و رسوم برپای داشتن آن به‎وسیله مشایخ چشتیه است. کهن‎ترین اشارت در باب این سنت را در روایت خواجه عبدالله انصاری یافته‌ایم.

از سیر الاقطاب برمی‎آید که در مجالس سماع خواجگان چشت در هند، قوالان و غزل‎خوانان اشعار و ابیات فارسی می‎خوانده‌اند. باآنکه زبان فارسی در عصر حاضر در هند گویندگانی ندارد، ولی این رسم یعنی خواندن اشعار فارسی در موسیقی قوالی همچنان برجای مانده است.

آخرین شخصیتی که در این کتاب مطرح می‎شود، پیر نویسنده، شیخ عبدالسلام معروف به شاه اعلی می‎باشد. الله‎دیه ملفوظات پیر خود را گردآوری کرده و نام آن را «جواهر اعلی» گذاشته است. ‎

وضعیت کتاب

فهرست مطالب در ابتدای کتاب ذکر شده است.

فهرست آیات و احادیث و اقوال عربی، اشعار عربی و فارسی، کتاب‌هایی که در متن آمده؛ نام‎های کسان و نام جاها در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. جوکار، نجف، «شناختی تازه از مسعودبک بخارایی از دریچه‎ی اشعار و آثار او»، پایگاه مجلات تخصصی نور: شعر پژوهی، زمستان 1390، شماره 10، صفحه 21 تا 44.

وابسته‌ها

طبقات الصوفية (انصاري هروي)

تذكرة الأولياء (عطار نیشابوری)

نفحات الأنس