روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر

ابومحمد بن ابونصر بن روزبهان فسایی شیرازی (522-606ق)، معروف به روزبهان بقلی، «شیخ شطّاح» و «شطّاح فارس»، عارف و دانشمند سده ششم و هفتم و سرسلسله روزبهانیان بود. دودمان بقلی از دیلمیان مقیم فارس بوده‎اند. از نسبت «بَقلی» برمی‎آید که روزبهان مدتی به فروش «بقُول» (سبزی و تره‎بار) اشتغال داشته است. اشتهار او به شطاح نیز به دلیل شطح‎گویی بسیار او و توضیح و توجیه آن و دفاع از شطحیات صوفیان بوده که در آثار وی نیز نمایان است.

نام	روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر
نام‎های دیگر	ب‍ق‍ل‍ی‌ ش‍ی‍رازی‌، روزب‍ه‍ان‌ ب‍ن‌ اب‍ین‍ص‍ر روزب‍ه‍ان‌ ب‍ق‍ل‍ی‌، اب‍وم‍ح‍م‍د ب‍ن‌ اب‍ی‌ن‍ص‍ر روزب‍ه‍ان‌ ش‍ی‍رازی‌ ش‍طاح‌
نام پدر
متولد
محل تولد
رحلت	606 ق
اساتید
برخی آثار	‏المصباح فی مکاشفه بعث الارواح عرایس البیان فی حقایق القرآن
کد مؤلف	AUTHORCODE00811AUTHORCODE

تولد

روزبهان در 522ق در فسا به دنیا آمد و به گفته خودش، در میان نادانان، گمراهان و می‎خوارگان پرورش یافت؛ در مکتب به آموختن قرآن پرداخت و در محضر دانشمندان عصر به فراگرفتن علوم متداول مشغول شد.

فرزندان و نوادگان

شهاب‎الدین محمد که در حیات پدر درگذشت؛ فخرالدین احمد (متوفی 620ق) معروف به شافعی الزمان که از پدر خرقه گرفت و در حیات او و پس از وی به‎جای او وعظ می‎کرد؛ فخرالدین که کتاب الوجیز امام غزالی را ـ که در فقه است ـ به نظم درآورده و اشعاری به فارسی و عربی سروده است، فرزندانش هستند. فرزند فخرالدین، شیخ‎الاسلام روزبهان ثانی (متوفی 685) مریدان بسیار داشته و گویند که برخی از حاکمان غیرمسلمان به دست وی مسلمان شده بودند. خطبه‎ها و اشعار فارسی بسیار از وی باقیمانده است. فرزندان روزبهان ثانی (نبیره‎های روزبهان بقلی) عبداللطیف و شرف‎الدین ابراهیم، نیز هر یک کتابی در احوال و آثار شیخ روزبهان بقلی نوشته‎اند.

وفات، مزار

روزبهان بقلی در 606 در شیراز درگذشت. مزارش در قبرستان محله باغ نو (درب شیخ) و جنب رباطی بود که بر اساس کتیبه قدمگاه، خود آن را در 560ق در شیراز ساخته بود و بعدها مزارش به این رباط ملحق شد. در کنار مزار وی چند تن از فرزندان و نوادگان او به خاک سپرده شده‎اند. در گذشته، بر زیارت این محل در روز سه‎شنبه تأکید می‎کردند و وضوگرفتن با آب چاه این رباط و نمازگزاردن بر مزار بقلی را موجب رواشدن حاجت می‌شمردند. این مزار و رباط که به‎تدریج به‎صورت نیمه‎مخروبه و نیمه‎متروکه در آمده بود، امروزه تعمیر و بازسازی شده است.

جایگاه روزبهان

مریدان وی از میان طبقات مختلف از جمله بزرگان و علما، صاحبان مشاغل و زنان بودند. اگرچه بقلی کرامت را برای عارف از جمله حجاب‎های وصال به حق می‌شمرد، کرامات زیادی از وی نقل کرده‎اند.

بقلی هر هفته چند نوبت در مسجد عتیق و مسجد سُنقُری وعظ می‎کرد. او در اواخر عمر به‎نوعی فلج دچار شد، اما باز هم با شوق و به کمک مریدان به مسجد می‎رفت و وعظ می‎کرد و پس از بیان مختصری در باب معانی ظاهری آیات و روایات به توضیح معانی عرفانی آن‎ها می‎پرداخت.

اساتید

وی از همان اوان زندگی تمایلات عرفانی داشت تا اینکه در 25 سالگی از خلق برید و در کوه‎های اطراف شیراز به عبادت و ریاضت پرداخت و قرآن را از برکرد و نزد نخستین مرشد خود، شیخ جمال‎الدین فسایی، رفت و سپس به محضر یکی از زهاد کُرد به نام جاگیر (متوفی 591ق) رسید که در سامره می‎زیست و از شیخ سراج‎الدین محمود بن خلیفه (متوفی 562ق) که خرقه او با دو واسطه به شیخ ابواسحاق کازرونی می‎رسید، بهره برد. بقلی در سفر حج که مریدانش همراه وی بودند از شیخ ابوالصفا در «واسط» خرقه گرفت و پس از حج به مصر و شام رفت و سرانجام به شیراز بازگشت و باقی روزگار خود را به تدریس، تربیت مریدان و نگارش کتاب گذرانید.

علاوه بر موارد مذکور، استادان وی عبارت بودند از:

امام فخرالدین نصر بن مریم؛
ارشدالدین علی نیریزی (متوفی 604ق) که با بقلی در تأیید سماع موافق بود؛
صدرالدین سِلَفی اصفهانی (478-576ق) که بقلی و ابونجیب سهروردی (490-563ق) در حدود 557، در محضر او در اسکندریه صحیح بخاری را خواندند.

عقاید و آرا

بقلی را در فروع دین، شافعی شمرده‎اند، اما به‎طوری‎که از کتاب المُوشَّح برمی‎آید، او در حصار مذهب شافعی نمانده و گاه به رأی مذاهب دیگر عمل می‎کرده است.

روزبهان، در تقدیس و تکریم امام علی(ع) و استفاده از احوال و اقوال آن حضرت، اهتمام جدی داشته و او را «وصی رئیس» شمرده است. در کتاب‎هایی که نبیرگان روزبهان بقلی در مناقب او نگاشته‎اند، احادیثی در منقبت حضرت فاطمه(س) و حسنین علیهماالسلام و حدیث ثقلین آمده است.

او در تحصیل معرفت، ضرورت واسطه میان حق و خلق را در همه‎جا تأیید نمی‎کند و در ربط میان خویش و پیامبر(ص) بدون استناد به روایت و سند، روایت‎های بی‎واسطه می‎آورد و از «حَدَّثَنی نَبیُّنا مُحمدٌ» دم می‎زند و علوم و معارف صوفیان را برگرفته از «کشف» می‎داند.

در نظر و زبان روزبهان بقلی، عشق از اهمیت و جایگاه بالایی برخوردار است و کمتر واژه‎ای به‎اندازه عشق و مشتقات آن در آثار او تکرار شده است. بقلی در بحث عشق بر جمال و جمال‎پرستی تکیه می‎کند و با توجه به اهمیتی که برای حسن و زیبایی قائل است به کلیه مظاهر طبیعت دل‎بستگی دارد. بقلی به صور زیبا و جامه‎های آراسته علاقه خاصی داشته که در مکاشفات وی بازتاب یافته است.

وی به رقص و سماع سخت پایبند بوده و رقص را فرح روح و سماع را سفیر حق می‎دانسته، به‎طوری‎که فرشتگان را در سماع می‎دیده است. بااین‎همه، در آخر عمر از سماع بازمی‌ایستد و می‎گوید: من اینک از پروردگارم عزوجل، سماع دارم و ازآنچه از دیگران می‌شنوم روی‎گردانم.

بقلی، برخلاف سهروردی، جذبه را بر سلوک برتری می‎دهد. همین تفاوت‎نظر در میان حافظ و سعدی که به ترتیب متأثر از یکی از این دو عارف بوده‎اند، دیده می‌شود.

آثار

بقلی در فارسی‎نویسی استاد بود و در آثار او تعبیرات بسیاری حاکی از توجه به شخصیت‎ها، عناصر داستانی و مفاهیمی مربوط به ایران باستان وجود دارد، از جمله زند و پازند، ساسانیان ولایت. مجموعه سروده‎های او به دو زبان فارسی و عربی در دیوان المعارف فی الشعر گردآوری شده بود که شطحیاتی منظوم نیز در برداشت. در آثاری که به شرح احوال و آثار او پرداخته‎اند، نمونه‎های فراوانی از اشعار فارسی وی آمده است. مثنوی فارسی تحفة العرفان او چاپ شده است. روزبهان بقلی به گویش نیریزی هم ابیاتی دارد.

بقلی تألیف را نیز حجاب شمرده اما بیش از شصت اثر در علوم ظاهر و باطن داشته که برخی از آن‎ها موجود است. آثار وی درباره تصوف حدود 21 کتاب است که برخی از آن‎ها بدین شرح است:

اَلاِغانة یا شرح الحُجُبِ وَ الأستار في مَقامات أهل الأنوار و الأسرار. به زبان عربی که شرح و تفسیر و تأویل حدیثِ معروف نبوی است که طبق آن، پیامبر(ص) فرموده است: هرروز برای زدودن تیرگی‎های بسیار‎ اندکی که بر قلبم نشیند، بیش از هفتادبار استغفار می‎کنم.
الأنوار في كشف الأسرار، به فارسی درباره مکاشفات اولیا و مقامات اهل معرفت و اسرار صوفیان.
بيان المقامات. در بیان صد درجه آغاز، میانه و پایان راه سالکان صوفی و ویژگی آن‎ها
سیر الأرواح. به زبان عربی درباره احوال روح و تصرف آن در نفس، در باب اختلاف دانشوران در چیستی روح.
كشف الأسرار و مكاشفات الأنوار. زندگینامه علمی ‎و روحانی بقلی که در آن دعاوی شگفت‎انگیزی درباره مکاشفات خود کرده است.
غلطات السالكين. به زبان فارسی در باب لغزش‎هایی که در راه سالکان پیش می‎آید.
يواسين. به زبان عربی درباره رازهای غامض معرفت، با شطحیاتی غریب همراه با نقطه و دایره و اشکال دیگر که خود گوید آن را در برابر طواسین حلاج نوشته است.
مَشرَبُ الأرواح. این اثر از لطیف‎ترین مصنفات بقلی است که در آن هزار و یک مقام از مقامات نیکان (مقامات عرفانی) در بیست باب فراهم آمده است.
رساله قدس یا قدسية یا رسالة الاُنس في روحِ القُدس. این رساله در دوازده باب به فارسی که به درخواست مشایخ خراسان، ترکستان و ماوراءالنهر نوشته است.
شرح شطحیات به فارسی درباره معنای شطح، اسرار حروف تهجی و احکام متشابهات حدیث که به درخواست یکی از مریدان نوشته است.
منطق الأسرار ببیان الأنوار. این اثر به زبان عربی در شرح شطحیات که بقلی کتاب فارسی خود را از این متن برگرفته است.
عبهر العاشقین. در 32 فصل در عشق و اقسام آن؛ انسانی، عقلی، روحانی، الهی و جمال‎پرستی.
مکتوبات روزبهان. حاوی مکاتبات وی با برخی از بزرگان عصر خویش است که از جمله آن‎ها نامه او به شیخ نجم‎الدین کبری است.
لطائف البيان في تفسير القرآن.
عرائس البيان. در تفسیر و تأویل مشتمل بر اقوال عرفا و احادیث امامان شیعه.
المكنون في حقايق الكلم النبوية.
المفاتيح في شرح المصابيح.
الموشح في المذاهب الأربعة.
ترجيح قول الشافعي بالدليل.
المفتاح في علم أصول الفقه.
الإرشاد في علم الكلام.
مسالك التوحيد في علم الكلام.
الهداية في علم النحو.
كتاب في التصريف.^[۱]