معجم المفسرين من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر

‎معجم المفسرين من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر‏
پدیدآوران	نويهض، عادل (نویسنده) خالد، حسن (مقدمه‎نويس)
عنوان‌های دیگر	‎معجم المفسرين من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر
ناشر	موسسة نويهض الثقافية للتأليف و الترجمة و النشر
سال نشر	مجلد1: 1988م , 1409ق, مجلد2: 1988م , 1409ق,
موضوع	مفسران - سرگذشت نامه
زبان	عربی
تعداد جلد	2
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏92‎‏/‎‏6‎‏ ‎‏/‎‏ن‎‏9‎‏م‎‏6 ‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

‎معجم المفسرين من صدر الإسلام حتی العصر الحاضر، اثر عادل نویهض، کتابی است دو جلدی به زبان عربی با موضوع علوم قرآنی و تفسیر.

این اثر در واقع دایرة‎المعارفی است دو جلدی در معرفی مفسران قرآن کریم. نویسنده در آن سعی کرده است مفسران را از صدر اسلام تا دوره حاضر، معرفی کند. وی نام کسانی را که در راستای تفسیر قرآن دارای اثری بوده‌اند، جمع‎آوری کرده و از این جهت فرقی میان کسانی که یک یا چند آیه یا سوره و یا کل قرآن کریم را تفسیر کرده‌اند، نگذاشته است.

ساختار

کتاب، دارای تقدیمیه شیخ حسن خالد (مفتی لبنان)، مقدمه مؤلف و محتوای مطالب (به ترتیب الفبا) است.

گزارش محتوا

در تقدیمیه، شیخ حسن خالد، مفتی لبنان، پس از حمد الهی به‎صورت اجمالی، مراحل سیر تفسیر از صدر اول را در سه مرحله بیان کرده است.

نویسنده در مقدمه، این معجم را دومین معجمی می‎شمارد که خودش درباره تراجم اعلام عرب و مسلمانان نگاشته است، ولی به جهت موضوعی که این معجم دارد، یعنی پرداختن به طبقه معینی از علمای علوم قرآنی که همان علمای تفسیر باشند، این کتاب را به‎لحاظ اهمیت، اول می‎داند. این دایرة‎المعارف، حدود دوهزار مفسر قرآن کریم را از صدر اسلام تا دوران حاضر معرفی می‌کند و در این میان تفاوتی بین این نمی‌گذارد که آن مفسرِ صاحب اثر، تمامی قرآن را تفسیر کرده با شد یا تنها به تفسیر سوره یا آیه‌ای از آیات روشن آن پرداخته باشد. این مجموعه، همچنین دربردارنده اعلام مفسران از صحابه و تابعین و کسانی که بعد از آنان آمده‌اند و به تفسیر مشهورند و حلقه‎های معروف تفسیر داشته و اسامی‎اشان در تاریخ ثبت شده است، نیز هست.

او از جلال‎الدین عبدالرحمن سیوطی صاحب کتاب «طبقات المفسرين» و شاگرد سیوطی شمس‎الدین محمد بن علی بن احمد داودی مصری، شیخ ابوسعید بن شیخ صنع‎الله کوزکنانی و احمد بن محمد ادرنه، به‎عنوان کسانی که در طبقات مفسرین صاحب اثر هستند، نام می‎برد، اما کارهای آنها را کامل نمی‎داند و همان طور که ذکر می‌کند سیوطی در کتابش موفق به ذکر 136 مفسر و داودی مصری موفق به معرفی 704 نفر از مفسران شدند و احمد بن محمد ادرنه در کتابش مفسران از صدر اسلام تا قرن یازدهم هجری را ذکر کرده است؛ درهرحال این کتاب‎ها جامع نیستند.

عادل نویهض در راستای رفع این نقیصه، دست به تألیف چنین کتابی زده تا مدرسین و آموزندگان را از مراجعه به کتاب‎های پرحجم تاریخ و سیره بی‎نیاز گرداند. او دو سال (میان سال‎های 1973 تا 1975م) را به مطالعه متونی که درباره تفسیر و مفسران نوشته شده، گذراند و به مراجعه به کتاب‎های موسوعه و معجم‎ها و کتاب‎های سیره و تراجم و تاریخ پرداخت و گروهی از دوستانش را نیز برای مطالعه در این رابطه به خارج از لبنان به جهت مطالعه کتاب‎های فارسی و ترکی فرستاد. وی می‎نویسد: هنگامی که در 1975م، خواستم دست به نوشتن این کتاب بزنم، جوّ آرام و طمأنینه لبنان به فضای ترس و اضطراب تبدیل شده بود و من نیز مانند صدها تن دیگر از همنوعانم مجبور به ترک منزل در بیروت و مهاجرت به برخی روستاهای کوهستانی شدم که البته در آنجا امنیت بود، ولی کتاب نه؛ به‎علاوه، در این نقل و انتقال، برخی از مصادر بحث و کتاب‎های مربوط به مطلب مورد تحقیقم را از دست دادم و برخی فهارسی که درباره اسامی مفسران نوشته بودم را گم کردم. کم‎کم داشتم از نوشتن این کتاب مأیوس می‎شدم، ولی از اینجا و آنجا عوامل و انگیزه‎هایی مرا به نوشتن آن وادار نمود.

به‎هرحال نوشتن این اثر تا ماه می‎1982 به طول انجامیده است. نویسنده آن را به چاپخانه سپرده، ولی به دلیل حمله صهیونیست‎ها به لبنان و محاصره بیروت، عمل چاپ آن متوقف شده و به تأخیر افتاده است....

نویهض در نگارش این اثر، موارد ذیل را مراعات کرده است:

1. در ارائه ترجمه هر مفسر، شهرت او را ذکر کرده و در مواردی که شخص شهرتی نداشته، نام او را ذکر کرده است و در کنار نام شخص، تاریخ ولادت و وفاتش به هجری و میلادی را ذکر نموده است.
2. پس از موارد فوق، اسم مفسر مورد نظر، نام پدرش، جدش، نسبتش، اختصاصاتش در دیگر علوم، مانند حدیث و ادبیات و لغت و...، مکان ولادتش، مراحل آموزش و کارها و مناصبش را ذکر کرده است و پس از آن به بیان مکان وفات و مؤلفات شخص در تفسیر، به‎تفکیک آثار مطبوع و مخطوط پرداخته است.
3. او اسامی را به‎ترتیب ابجد بر اساس تاریخ وفات شخص، برای هرکدام از مفسران ذکر کرده است و در این راستا به‎ترتیب حرف اسم اول و سپس حرف اسم دوم را در نظر گرفته است؛ مثلا ابراهیم بن ابراهیم، قبل از ابراهیم بن احمد ذکر شده و احمد بن ابراهیم، قبل از احمد بن احمد و... او برای رعایت مرحله بعد، تاریخ وفات را هم به این امر افزوده است و این امر را مخصوصا در مواردی که اسامی قاریان و مفسران یکی بوده به‎دقت رعایت کرده است؛ مثلا ابراهیم بن احمد متوفی 710ق، قبل از ابراهیم بن احمد متوفی 866ق، ذکر شده است. عادل نویهض، برای تطبیق تاریخ هجری و میلادی دو راه پیش رو داشته که راه دوم را انتخاب کرده است؛ یعنی در حالتی که مصادر ترجمه، اسم ماهی (از ماه‎های قمری) را که صاحب ترجمه در آن متولد شده یا وفات یافته، ذکر نکرده‌اند، یا باید هر دو سال میلادی که با آن سال قمری موافق بوده‌اند را ذکر کرد؛ مثلا در سال 759ق، گفت: 1357 و 1358م و یا باید از میان این دو سال یکی را که به دلیل یا قرینه‌ای ترجیح دارد، برگزید و فقط همان را ذکر کرد. به‎هرحال نویسنده روش دوم را در ذکر تطبیق میان سال‎های میلادی و هجری برگزیده است؛ هرچند گاهی به مذاق محققان خوش نیاید.
4. او در مواردی که بر تاریخ ولادت یا وفات شخص دست نیافته، با استناد بر مصادر ترجمه آن شخص به ذکر زمانی که نویسنده در آن وقت، زنده بوده، بسنده کرده است و در مواردی که مصادر ترجمه شخص خالی از هرگونه اطلاع درباره دوران زندگی آن شخص بوده، نویهض در این کتاب، به‎جای تاریخ آن شخص، علامت استفهام قرار داده است.
5. برای تسهیل دستیابی جستجوگران به هر مفسری، نویسنده، معجم خویش را به ‎دو صورت ارائه کرده است:

   الف)- آن را در آغاز هر حرف ابجدی قرار داده که این دربردارنده شهرتی است که با آن حرف شروع می‎شود و سپس اسم و تاریخ وفات شخص را آورده است؛

   ب)- دومی که دربردارنده شهرت و اسماء و شماره صفحاتی است که اسم شخص در آن ذکر شده، شامل همه مفسران می‎شود و خواننده می‎تواند آن را در بخش فهارس عامه در جلد دوم کتاب مشاهده کند.

6. وی، برخی تراجم جدید را که پس از چاپ این معجم به آنها دست یافته است، در «مستدرک» کتاب در پایان جلد دوم ذکر کرده است.

جلد اول کتاب از حرف الف شروع شده و در حرف لام پایان می‎یابد. جلد دوم دربردارنده اشخاص از حرف میم است تا یاء. در بخشی از حرف یاء کتاب می‎خوانیم: سَرَّاج (... - 1007ه/... - 1598م) یحیی بن محمد سرّاج حمیری فاسی، ابوزکریا: فقیه مالکی، نحوی، مفسر، از اهل فاس. متولی فتوی در آن شهر و صاحب امامت و خطابه در مسجد قرویین. او اقراء تفسیر داشت و در مدرسه عطارین درس می‎داد.

وَرجَلانی (500-570ه/1106-1175م)

یوسف بن ابراهیم بن میاد سدراتی ورجلانی، ابویعقوب: مورخ، مفسر، از بزرگان فقهای اباضیه. متولد و متوفی در ورجلان. او در جوانی به اندلس سفر کرد و برای طلب علم در قرطبه ساکن شد. اهالی اندلس او را به جاحظ تشبیه کرده‌اند. او به شهرش برگشت و از آنجا به مشرق منتقل شد و از مشهورترین شهرهای علمی بازدید کرد و اکابر علما و بزرگان را دید و در یکی از سفرهای علمی به نزدیکی‎های خط استوا در آفریقای مرکزی رسید. در نهایت، او خود را وقف علم کرد و در ورجلان مستقر شد. گفته شده که به مدت هفت سال از خانه خودش خارج نشد و در خانه هم به‎جز در حالت نوشتن و تدریس و مقابله دواوین وتفسیر کتاب‎ها دیده نشد. وی در محل تولد خویش از دنیا رفت. از آثار او «تفسير القرآن الكريم» در هفت جلد می‎باشد. برادی درباره او می‌گوید: در شهر ریغ کتاب پرحجمی را از وی دیدم... کتابی که حدود هفتصد صفحه بود و حاوی تفسیر فاتحة‎ الكتاب و بقره و آل عمران... بلیغ‎تر از آن و آرامش‎بخش‎تر از آن در لغت و اعراب و حکم روشن و قرائت ظاهر یا شاذ و ناسخ و منسوخ و... را هرگز ندیده‌ام

وضعیت کتاب

در ابتدای هر حرف، فهرست اشخاص ترجمه‎شده در ذیل آن، ذکر شده است. فهرست منابع، فهرست کتاب‎های تفسیری و اسامی مفسران به‎ترتیب الفبا در انتهای اثر آمده است. ارجاعات کتاب، در پاورقی ذکر شده است.

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.