مدخل مسائل جدید در علم کلام
| مدخل مسائل جدید در علم کلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | سبحاني تبريزي، جعفر (نويسنده) |
| ناشر | مؤسسه امام صادق عليه‌السلام |
| مکان نشر | ايران - قم |
| سال نشر | مجلد1: 1382ش,
مجلد2: 1379ش, مجلد3: 1383ش, |
| موضوع | خدا - اثبات
علم و دين کلام کلام تطبيقي |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | BP 203 /س2م4 |
مدخل مسائل جدید در علم کلام تألیف آیت‌الله جعفر سبحانی همانگونه که از نامش پیداست مدخلی است که به تشریح برخی از مسائل جدید علم کلام می‌پردازد.
ساختار
کتاب مشتمل بر سه جلد است: جلد اول مشتمل بر پیشگفتار و دو بخش است که بخش نخست در دوازده فصل و بخش دوم در شش فصل مطرح شده است. مطالب جلد دوم بعد از پیشگفتار در شش بخش و جلد سوم نیز بعد از پیشگفتار در شش فصل تنظیم شده است.
گزارش محتوا
نویسنده معتقد است از بررسی کلامی و عقیدتی که در این قرن اخیر به خامه دانشمندان اسلامی نگارش یافته است میتوان لمس کرد که یک سلسله مسائل نو و کاملاً بیسابقه در بحثهای کلامی وارد شده و روی آنها بحث و بررسی انجام گرفته است. این بحثها همان مسائل جدید در علم کلام میباشند و سید جمالالدین اسدآبادی (متوفی 1316ق) و شیخ عبده (متوفی 1323ق) در رساله توحیدیه و تفسیر المنار و مرحوم بلاغی (متوفی 1352ق) «الهدی الی دين المصطفی» و «الرحلة المدرسية» و سید محمد رشید رضا در کتاب «الوحی المحمدي»، برخی از این مسائل را مطرح کردهاند و کتابهایی که اخیراً در ایران بهوسیله عالمان بزرگ و محققان دانشمند نگارش یافته، حاوی برخی از این مسائل میباشند[۱].
علم جدید، موضوع و هدف جداگانه لازم دارد، درحالیکه هیچکدام از اینها در اینگونه مسائل موجود نیست. تنها چیزی که میتوان درباره این مسائل اظهار داشت، این است که روش تحلیل این مسائل نمیتواند عقلی باشد، بلکه باید متناسب با خود شبهه یا سؤال، روشی برای تحلیل آن برگزیند. نوشتاری که هماکنون در برابر شما قرار گرفته، «مدخلی» است بر مسائل جدید در علم کلام که به تشریح برخی از مسائل جدید می‌پردازد و همچنان که از نام آن پیداست، کتاب جامعی نسبت به مسائل جدید در علم کلام نخواهد بود، بلکه معدودی از مسائل را بهعنوان مدخل و یا «پیشدرآمد» بر چنین مسائل جدید مطرح می‌کند تا دیگران را بر پیمودن این راه تشویق کند[۲].
جلد اول کتاب با اشاره به اینکه اسلام یک دین عقلگراست آغاز شده است. آیین اسلام –همانطور که قرآن و احادیث صحیح بر آن گواهی میدهند- آیین خردپسند و خردگراست. اصول و فروع آن با برهانهای عقلی همراه بوده و در دعوت به اصول دین و کلیات فروع، به تعبد و سخنگویی بدون دلیل اکتفا نکرده است و شعار آن در مقابله با مخالفان، دلیل خواهی و گواه طلبی است و پیوسته میگوید: «قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَادِقِينَ» ﴿بقره، 111﴾[۳]. بررسی برهان امکان و وجوب، برهان نظم، برهان حرکت و برهان حدوث اجسام از جمله مباحث این بخش هستند.
بخش دوم این جلد در شش فصل به مسئله تعارض علم و دین اختصاص یافته است. تعارض علم و دین با پیدایش داروینیسم صورتهای مختلفی به خود میگیرد، گاهی مدلول مطابقی آن با مبانی دینی سازگار نیست مانند اینکه انسان زاده میمون و تکاملیافته از اوست[۴].
در جلد دوم کتاب بسان جلد نخست، یک رشته مسائلی که غالباً ً ریشه غربی دارد و متکلمان مسیحی روی انگیزههای خاصی به طرح آنها پرداختهاند، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است[۵]. کثرتگرایی (پلورالیزم دینی) از جمله این مسائل است. ازآنجاکه پلورالیزم دینی قرائت و تفسیرهای گوناگونی دارد، نمیتوان برای همه آنها ریشه در کلام و یا فلسفه اسلامی جست؛ هرچند برخی از صورتهای آن مورد پذیرش متکلمان اسلامی بوده و درباره آن با عنوان دیگری بحث نمودهاند[۶].
مباحث جلد سوم بعد از پیشگفتار در هفت فصل به این شرح ترتیب یافته است.
آیت‌الله سبحانی خود در پیشگفتار پسازآن که نسبت مکاتب بشری چون پوزیتیویسم، اومانیسم و تحلیلهای اقتصادی یا روانشناسانه برگرفته از فروید را با اسلام روشن میسازد و از عدم توفیق هر یک، خطوطی چند مینگارد، نگرش امروز به دین را چنین توصیف می‌کند: اکنون بشر بهنوعی به دین روی آورده و گمشده خود را در اعتقادات دینی و اعتماد به قدرت لایزال الهی جستجو می‌کند[۷].
فصل اول بهطورکلی مباحثی در زمینه تفسیر واژه هرمنوتیک و انواع آن و شرایط تفسیر کتاب آسمانی (قرآن)، تفسیر به رأی یا پیشداوری، قرآن و تفسیر به باطن و نمونههایی از آن را ارائه داده است. همچنین در باب تأویل در مقابل تنزیل، تأویل متشابه و نمونههایی از آن بحثهایی ارائه شده و سپس باب هرمنوتیک فلسفی گشوده گردیده است. در این فصل شما با نظریات شلایر ماخر، هایدگر و گادامر در تفسیر متون و بالأخص متون دینی (شلایر ماخر) روبرو می‌شوید. نویسنده در صفحاتی بعد، باب نقد این نظریات را نیز گشوده و به پیشفرضهای مشترک و غیرمشترک و تطبیقی دراینباره اشاره کرده است[۸].
فصل دوم کتاب، در تعریف و تفسیر آزادی سیلان یافته است. فصلی که در شش بند: معیارهای آزادی، جهانبینیهای گوناگون و تعریف یکسان آزادی، آزادی در جهانبینی الهی، تعریفهای دیگر از آزادی، آزادی در خدمت انسان یا انسان در خدمت آزادی و آزادی بیان به توشیح آمده و بخش اعظم کتاب را به خود اختصاص داده است[۹].
فصل سوم بسیار کوتاه است و ذیل «مبانی فلسفی دموکراسی»، حکومت در اسلام را بر دو اصل مردمسالاری و خداسالاری مستقر نموده و در این باب در مورد شرایط رأیدهندگان در حکومت مردمسالار دینی صفحاتی را مسطور نموده است[۱۰].
در این میان نگاه فصل چهارم کتاب «مسائل جدید در علم کلام» به «انتظار بشر از دین» معطوف شده است و نخست با نادرست دانستن عنوان مسئله به تصحیح آن تحت عنوان «نیاز بشر به دین» یا «آثار سازنده دین» پرداخته و سپس اشکالات بحث را در پنج بند توضیح میدهد[۱۱].
نویسنده در فصل پنجم کتاب تحت عنوان «نیاز بشر به دین» از نیازهای روانی، اجتماعی، قوانین ثابت و جوامع متغیر، جامعیت قوانین اسلامی و حجیت عقل در قلمروهای خاص بحث کرده و با بحث در باب اجتهاد و بهرهگیری متداوم از فقه به آثار سازنده دین در تکامل علوم، ضمانت اجرایی قوانین اجتماعی، تعدیل و رهبری غرایز و پرورش فضائل اشاره کرده و به هدف بعثت پیامبران و مسئولیتهای انسان موحد در برابر خدا، مردم، طبیعت، خویشتن و ابزار شناخت توجه داده و بحث این فصل کتاب خویش را با گفتار «انتظار دین از بشر» به پایان برده است[۱۲].
فصل ششم کتاب به مسئله «عرفی شدن دین» اختصاص یافته است. مسئلهای که در دهه اخیر و بهواسطه تلاش برخی نواندیشان دینی به ادبیات دینی روز راه پیدا کرده و در جهت سازگاری دین با مسائل و مقتضیات روز به تفکر و چارهاندیشی نشسته است؛ اما در این میان نظر نویسنده چیست؟ ایشان در این میان به دو کاربرد عرفی شدن دین در عصر حاضر اشاره کرده و در حوزه نخست در دو بند عقلانی شدن مفاهیم عقیدتی و قدسی و عقلائی شدن احکام رفتاری، بهروشنی اظهار میدارد «عقاید اسلامی بستر چنین نظریاتی نیست و عقلانی بودن مایه بینیازی از معارف غیبی نمیباشد. عرفی شدن دین نفی دین است. عرفی شدن فقه با سپری شدن عمر دین به انجام میرسد، سرانجام اینکه عرفی شدن فقه، بیت العدل جدید است»[۱۳]. بحث فصل ششم نیز با توضیحاتی در باب «منطقة الفراغ» شرع و چگونگی گواه بودن خاتمیت بر عرفی بودن دین و ارزشیابی نظریه عرفی شدن دین، به پایان میرسد. فصل واپسین با تشریح «جایگاه عقل در معرفت دینی» آغاز می‌شود. فصلی در دو بند که نخست به لزوم بهکارگیری عقل در معرفت دینی از دو راه: دعوت قرآن به لزوم کارگیری عقل و ضرورت زمان اشاره کرده و در بند دوم، منزلت عقل در معرفت دینی را ذیل مباحثی چون خردورزی یا خردگرایی مطلق، ایمانگرایی مطلق و موضع قرآن در طرح براهین فلسفی توضیح میدهد. این بند با دو موضوع دیگر ادامه و خاتمه مییابد. کتاب «مدخل مسائل جدید در علم کلام» با گفتارهایی چون تنقیح مناط آری! تخریج مناط نه! و شرح کوتاه مقاصد شریعت خاتمه مییابد[۱۴].
کتاب مسائل مدخل جدید در علم کلام کتابی برآمده از نوعی ایدئولوژی رسمی دینی، در حوزه کلام و فلسفه جدید دین است که میتواند ناقدان و متفکران نواندیش دینی و یا لائیک و غیردینی را به مناظرهای جدی در زمینههایی همچون مفاهیم آزادی، سکولاریزم و تحول دینداری، کارکردها و زمینههای بهکارگیری هرمنوتیک و علم تأویل و شرایط و محدودیتهای آن و همچنین دموکراسی دینی و نقش عقل در اسلام و انتظارات و نیازهای بشر نسبت به دین و موضوعاتی دیگر دعوت نماید، چه آنکه خاستگاه و خاک رشد این کتاب، آموزههای دینی فقیهی تاریخدان و کار کرده است، منتها مسئله مهمتر پرسشهای جدیای است که در دل برخی اظهارات مطروحه در کتاب برای مخاطب پدید میآید: پرسشها و تأملاتی در باب مسائلی همچون تعریف تأویل، تک معنا بودن متون، تعریف اوهام در داوری، آزادی بیان، بحث مرتد، دموکراسی، جداسازی ساخت دین از ساختار سیاسی و برخی دیگر از مباحث[۱۵].
وضعیت کتاب
فهارس اعلام، اماکن، منابع و مآخذ، مطالب و موضوعات در انتهای جلدهای اول و سوم و در انتهای جلد دوم نیز فهرست مطالب و منابع ارائه شده است.
آدرس آیات و روایات و برخی توضیحات نویسنده در پاورقیهای کتاب ذکر شده است.
پانویس
- ↑ ر.ک: پیشگفتار، ج1، ص10-9
- ↑ ر.ک: همان، ص11-10
- ↑ ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص15
- ↑ ر.ک: متن کتاب، جلد1، ص235
- ↑ ر.ک: پیشگفتار، ج2، ص6
- ↑ ر.ک: متن کتاب، ج2، ص290
- ↑ ر.ک: پیشگفتار، ج3، ص6-5؛ فاطمی، سید علی، ص94
- ↑ ر.ک: فاطمی، سید علی، ص95-94
- ↑ ر.ک: همان، ص95
- ↑ ر.ک: همان، ص 97-96
- ↑ ر.ک: همان، ص97
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص98-97
- ↑ ر.ک: همان، ص98
- ↑ ر.ک: همان، ص99
منابع مقاله
- پیشگفتار و متن کتاب.
- فاطمی، سید علی، «قرائت در برابر قرائت سیاست علیه کلام»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کلام اسلامی، بهار 1384، شماره 53، صفحه 93 تا 99؛ به آدرس اینترنتی:
http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/23714