آكام المرجان في ذكر المدائن المشهورة في كل مكان
آكام المرجان في ذكر المدائن المشهورة في كلّ مكان، تأليف اسحاق بن الحسين المنجّم از جغرافى‌دانان قرن چهارم هجرى است كه به زبان عربى نگاشته شده است.اين کتاب معجمى جغرافيايى است و به معرفى شهرهایى؛ چون مكه، مدينه، بيت المقدس، بغداد، عراق، جزيرة العرب، فلسطين، ایران، ماوراءالنهر، مصر، مغرب، اندلس، رم، قسطنطنيه و غيره و بيان موقعيت جغرافيايى آنها مى‌پردازد.
| آکام المرجان في ذکر المدائن المشهورة في کل مکان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | منجم، اسحاق بن حسین (نویسنده) سعد، فهمی (محقق) |
| ناشر | عالم الکتب |
| مکان نشر | بیروت - لبنان |
| سال نشر | 1408 ق |
| چاپ | 1 |
| موضوع | جغرافیا - متون قدیمی تا قرن 14
شهرها و شهرستانها - متون قدیمی تا قرن ۱۴ فرهنگ جغرافیایی - متون قدیمی تا قرن ۱۴ نامهای جغرافیایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | G 140 /م8آ7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
از مضمون کتاب پيداست كه متن اصلى نيست، بلكه مختصرى از کتابى بزرگتر است كه انديشۀ اساسى آن توصيف شهرهاى بزرگ بوده و جزء رشته‌اى از نوشته‌هاى جغرافيايى است كه بعدها مورد علاقه فراوان مردم قرار گرفت.
توصيف‌ها عموماًبسيار مختصر است و غالباً با تعيين محلّ جغرافيايى شهر؛ يعنى بيان خطهاى طول و عرض همراه است.گاهى از فتح شهرى سخن مى‌رود و اطلاعاتى كوتاه از جغرافياى طبيعى و سياسى مى‌دهد كه احيانا همچون قسمت مخصوص اندلس مفصّل مى‌شود.اطلاعات نژاد شناختى این کتاب بسيار كم است؛ ولى فصول مربوط به ترك وخزر اهمیّت خاص دارد.
هرچند کتاب معجمى جغرافيايى است و قاعدتا بايد به ترتيب حروف معجم تنظيم شده باشد؛ اما مؤلف روش خاصى را كه ترتيب مطالب کتاب را درهم مى‌ريزد، در پيش گرفته است.
وى ابتدا به يادكرد مراكز دينى؛ همچون مكه، مدينه و بيت‌المقدس پرداخته و سپس از بغداد سخن به میان مى‌آورد و به دنبال آن از بلاد مشرق؛ همچون عراق، جزيرة العرب، فلسطين، ایران و غيره ياد مى‌كند.
ویژگى
اين کتاب حاوى اطلاعات و معلوماتى است كه در منابع پيشين يافت نمى‌شود، از جمله این كه این کتاب اولین منبع عربى است كه هنگام معرفى «جرجان» از نهر «إيلى» سخن به میان مى‌آورد و تنها منبعى است كه برای خوارزم نام ديگرى؛ يعنی «جرجانية» ذكر مى‌كند. علاوه بر این مؤلف اطلاعاتى در باب خراج شهرهاى شرقى، صنايع مشهور آنها و غيره، به صورت بسيار مختصر، در اختيار خواننده قرار مى‌دهد. این اثر از چنان اهمیتى برخوردار بوده كه ادريسى و ابن خلدون از آن بهره فراوان برده‌اند.
نسخه‌شناسى
اين کتاب از نگاشته‌هاى قرن چهارم هجرى است. بنا به گفته دكتر فهمى سعيد در «مقدمة التحقيق» این اثر، نسخه خطى آن توسط أحسن بن على بن عبيداللّه الأنسي الكوكباني در قرن دوازدهم هجرى تهيه شده و در پایان نسخه تاريخ إتمام آن ماه شعبان سال 1129ه ذكر شده است.اين کتاب با تلاش خانم آنجلاكوراتتسى برای نخستين بار منتشر شد؛ اما بسيارى از اغلاط از جمله كلمات غير منقوطه يا كلماتى كه به درستى نگاشته نشده بود، در آن باقى ماند. تنها نسخۀ خطى این کتاب در ضمن مجموعۀ معروف و اصيل میلان است كه همۀ نسخه‌هاى خطى آن از جنوب جزيرة العرب به جا مانده است.
نسخه حاضر توسط دكتر فهمى سعد به همراه استدراكات و تصحيح بسيارى از خطاهاى فوق‌الذكر، در قطع رقعى با جلد شومیز در 144 صفحه برای بارنخست در سال 1408ه، 1988م از سوى انتشارات «عالم الكتب» بيروت منتشر شده است.
منابع مقاله
- ايگناتى يولیانوویچ كراچكوفسكى، تاريخ نوشته‌هاى جغرافيايى در جهان اسلامى، ص185، ترجمه:ابوالقاسم پاينده.
- كارل بروكلمان، تاريخ الادب العربي، ج چهارم، ص235-236.
- مقدمه محقق اثر دكتر «فهمى سعد».