تاريخ أفضل یا بدايع الأزمان في وقايع كرمان
تاريخ أفضل یا بدايع‌الأزمان في وقايع كرمان، نوشته افضل‌الدين ابوحامد احمد بن‌حامد کرمانى؛ و تحقیق فرآورده مهدى بيانى، كتابی است كه در پايان سده ششم هجرى نوشته است. برخی تاریخ نگارش آن را به سال 606 می‌دانند. در این اثر، اطلاعات گسترده‌اى درباره جغرافياى کرمان و بخش‌هاى گوناگون آن مناطق را دربردارد و با توصيف بناهاى شهرهاى مهم آن سامان، به روايت چكيدهاى از تاريخ آنجا از دوران پيش از اسلام و فتح شدنش بر دست مسلمانان و روزگار چيرگى آلصفار و آلالياس و غزنويان و ديالمه آلبويه و سلجوقيان قاوردى بر آن می‌پردازد و از انقلابهاى مردم کرمان پس از سلجوقيان و تسلط ملك دينار و عجمشاه و فرخ‌شاه، پسران ملك دينار و تسلط ملوك شبانكاره و اتابكان فارس و عاملان خوارزمشاهيان بر کرمان نيز گزارش مى‌دهد.
| تاریخ افضل یا بدایع الازمان فی وقایع کرمان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | افضل‌الدین کرمانی، احمد بن حامد (نویسنده) بیانی، مهدی (محقق) |
| عنوان‌های دیگر | بدایع الازمان فی واقعی کرمان |
| ناشر | دانشگاه تهران |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1326 ش |
| موضوع | ایران - تاریخ - سلجوقیان، 429 - 590ق. کرمان - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2115 /ر57 الف72 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
اين اثر را از منابع ويژه تاريخ کرمان می‌توان برشمرد و بر پايه درونمايه جامع‌التواريخ حسنى و تاريخ آل سلجوق گمان زد كه دو مقاله و يك خاتمه (مقدمه) يا يك مطلب و يك خاتمه داشته باشد، اما افسوس كه مقاله نخست از اين تاريخ در دست نيست. بارى، نویسنده هر يك از گزارشهاى خود را با نثرى شيوا زير عنوان «گفتار» مى‌گنجاند. نثر فارسی در روزگار صفويان، از ديد روانى، استوارى و شيوايى در پستترين مراحل راه ميپيمود و از اينرو، بسيار بسيار دور می‌نماید كه در اين دوره، استوارترين تركيبها در قالب زيباترين الفاظ ريخته شده و نثرى چنين متين و دلپسند و دور از تعقيد و تكلف از زير قلم نویسنده‌اى چون محمد بن ابراهيم بيرون آمده باشد. نگاهى گذارا به عباراتهایى كه بى‌گمان، از آن محمد بن ابراهيم است - كه شمارشان بسيار نيست - و مقابله آنها با الفاظ و عبارات بدايع الازمان، اهل فن و ذوق را بدين باور میرساند كه تفاوت ميان اين دو انشا (نثر)، از زمين تا آسمان است.
گزارش محتوا
مقاله نخست (اولى / مقدمه) اين كتاب، چكيدهاى از تاريخ پيشينيان سلاجقه و اميران سلجوقى عراق و خراسان را دربردارد و مقاله (مطلب) دومش از رويدادهاى تاريخى روزگار سلجوقيان کرمان گزارش ميدهد و خاتمه آن به تاريخ حكمرانى مَلك دينار و جانشينان وى و رويدادهاى 606 هجرى می‌پردازد.
نویسنده با گزارشى درباره پيشينه و ویژگی‌هاى قاورد بنجغربیك (قره ارسلان) و چگونگى پادشاهى وى، در گفتارهاى جداگانه‌اى، به تاريخ و رويدادهاى روزگار شاهان سلجوقى کرمان مانند کرمانشاه بن قاورد، سلطانشاه بن قاورد، محيي‌الدين عمادالدوله تورانشاه بن قرا ارسلان، ایرانشاه بن تورانشاه، ارسلان شاه بن کرمانشاه می‌پردازد. مهمترين موضوع گفتارها در اين كتاب، ميراث سلطنت قاورد شاه و جنگ و صلحها و عزل و نصبها فرزندان وى و هر يك از برادران با يكديگر است. البته لشكركشى شاهان قاوردى به ديگر جاهاى كشور يا ديگر كشورها مانند عراق و چگونگى برخورد و معامله آنان با مردمان آن سامانها نيز از موضوعهاى مهم اين كتاب به شمار مى‌رود. به گفته مصحح كتاب، محمد بن ابرهيم، كتاب خود را بر پايه تاريخ افضل سامان داد و آن را به نام خود نوشت و از اين رو، درباره اصيل بودن تاريخ افضل و اقتباس محمد بن ابراهيم و حسن بن شهاب از آن، نبايد درنگ كرد. بنابراین، خواننده محترم درونمايه اين كتاب را در بخش گزارش محتواى سلجوقيان و غُز (تواريخ آلسلجوق)، نوشته محمد بن ابراهيم می‌تواند بيابد.
وضعيت كتاب
تنها منبعى كه از اين كتاب آشكارا نام می‌برد، تاريخ آلسلجوق، نوشته محمد بنابراهيم می‌توان برشمرد. وى بيش‌تر احوال فرزندان قاوردشاه را از آن بيرون آورده و گاه همان عبارتهاى افضل‌الدين را نقل كرده و حسن بنشهاب بنحسن يزدى نيز در جامع‌التواريخ خود از بخش گسترده‌اى از آن بدون نام بردن از نویسندهاش و با حذف شمارى از عبارات آن بهره برده، همچنين حافظ ابرو در مجمع‌التواريخ، از آن استفاده كرده است.
تاريخ افضل تنها منبع بيواسطه يا باواسطه مورخانى به شمار می‌رود كه از رويدادهاى تاريخى سلجوقيان کرمان گزارش مى‌دهند. نسخه مدون اين كتاب در دست نيست. مصحح محترم كتاب، در مقدمه درازدامنى درباره وجود بدايع الازمان في وقايع کرمان و انتسابش به افضل‌الدين کرمانى به بحث و استدلال می‌پردازد و سرانجام چنين دعوى می‌كند كه محمد بنابراهيم، نویسنده تواريخ آلسلجوق خود متن آن را در دست داشته است و ابنشهاب، نویسنده جامع‌التواريخ حسنى و حافظ ابرو، نویسنده مجمع التواريخ نيز از اين تاريخ بهره بردهاند. بنابراین، تاريخ افضل كه گويى اكنون در دست نيست، تا سده يازدهم (روزگار محمد بنابراهيم و نوشته شدن تواريخ آلسلجوق) بوده و از آن پس روشن نيست كه چه زمانى از ميان رفته است. شايد اين كتاب هنوز هم باشد و كسى را از آن خبرى نباشد.
پانوشتهاى مصحح كتاب درباره درونمايه تاريخ افضل و سجنش عبارتهاى آن با دو كتاب پيشگفته و نسخه بدلهاى آمده در اين بخش از كتاب، زمينه را براى داورى درباره ادعاى وى فراهمتر می‌آورد. گفتنى است، نمايهاى از نام كسان، قبيله‌ها و جايهاىِ يادشده در كتاب نيز در پايان اين نسخه از آن وجود دارد. عكس صفحه نخست و پايانى جامع‌التواريخ حسنى و شيوه استنساخ مصحح محترم نيز در پايان مقدمه كتاب آمده است.
منابع مقاله
متن كتاب.
مقدمه مصحح كتاب.
محمد بن ابراهيم ()، سلجوقيان و غُزّ در کرمان، به كوشش باستانى پاريزى.