مكارم الأخلاق (ابن ابی‌الدنیا)

مكارم الأخلاق (ابن ابی الدنیا)‏
پدیدآوران	ابن ابي الدنيا، عبد الله بن محمد (نويسنده) ابراهيم، مجدي السيد (محقق)
ناشر	مکتبة القرآن
مکان نشر	مصر - بولاق
سال نشر	مجلد1: 1990م,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏

مکارم الاخلاق، تألیف عالم و محدث شافعی ابوبکر بن ابی الدنیا بغدادی مشهور به ابن ابی الدنیا (متوفی 821ق) مشتمل بر مجموعه احادیث و اشعاری در موضوع فضائل اخلاقی است. این اثر با تحقیق مجدی السید ابراهیم در یک جلد منتشر شده است.

ساختار

کتاب مشتمل بر مقدمه و شرح احوال و تألیفات نویسنده به قلم محقق و مباحث مختلف اخلاقی تحت عناوین متعدد است.

گزارش محتوا

اسلام صالح‎ترین روش تشریع در گذشته و حال است. این موضوع عجیب و غریب نیست چراکه از سوی خداوند حکیم و خبیر نازل شده است. این تشریعِ استوار، به معاملات، عقاید، آداب و سلوکیات تقسیم می‎شود. مراد از سلوکیات آن است که انسان را به تعالی اخلاقی و عزت‎نفس می‎رساند؛ زیرا عزت‎نفس مطلب شریف والایی است. ‎چراکه اساس زندگی فاضله بر اخلاق است و اخلاق در رأس همه امور است. لذا خداوند نسبت به پیامبرش چنین می‎فرماید: «وَ إِنَّکَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ» ﴿القلم‏، 4﴾ و نیز خود آن حضرت هدف از بعثتش را اتمام مکارم الاخلاق می‎داند: «انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق»‏. ‎

روایت تتمیم مکارم اخلاق، یکی از روایات معروفی‎ است که در بسیاری‎ از‎ کتب‎ روایی و غیر روایی-معمولا-هرجا‎ از‎ بعثت‎ و اخلاق سخن به میان آمده، آورده شده است‏. علمای اخلاق در جهان‎ اسلام‎، با توجه به حدیث مهم یادشده از پیامبر اکرم(ص)، آموزه‎های اخلاق عملی و کاربردی را به‎عنوان مکمل احکام شرعی، گاه در آثار خود با عنوان‎ «‎ مکارم‎ الاخلاق» ذکر نموده‎اند. از مهم‎ترین تألیفات در این حوزه می‎توان از: مكارم الأخلاق‎ ابن ابی الدنیا؛ مكارم الأخلاق ابن هلال؛ مكارم الأخلاق خرائطی؛ مكارم الأخلاق رضی‎الدین‎ نیشابوری؛ مكارم الأخلاق ابومنصور احمد بن محمد عبدالواحد بن‎ الصباغ‎ و مكارم الأخلاق حسن بن فضل طبرسی یاد‎ کرد‏. ‎

محقق اثر در مقدمه سبب پرداختن به تحقیق این کتاب را نیاز عصر حاضر به مکارم اخلاق دانسته است‏. وی پیش از ورود به مباحث به بررسی شرح‎حال و آثار نویسنده پرداخته است‏.

تقوا، جزء اولین مباحث کتاب است. نویسنده روایتی نقل می‎کند که از رسول‎الله(ص) پرسیده شد: گرامی‎ترین مردم چه کسی است؟ آنحضرت فرمودند: «اتقاهم» یعنی گرامی‎ترین مردم نزد خداوند با تقواترین آنهاست‏.

در روایتی پیامبر خدا‎(ص) فرمود‎: «إنّی بُعِثتُ لاتمم مکارم الاخلاق». یکی از فلسفه‎های بعثت پیامبر اکرم‎، اتمام‎ مکارم اخلاق است؛ یعنی هرآنچه که از‎ طرف‎ خدای‎ حکیم بر پیامبر نازل شده، به‎نوعی‎ در‎ اتمام اخلاق مؤثر است؛ بنابراین باید گفت که هریک از آداب و اعمال شریعت‎، اثر‎ تربیتی و اخلاقی به خصوصی دارد‎‏. حدیث مذکور با تعابیر دیگری نیز نقل شده است: مثلاً در روایت دیگری چنین نقل شده است: «بعثت علی تمام محاسن الاخلاق». ‏. در روایتی نیز از جابر بن عبدالله از رسول‎الله(ص) روایت شده است: «خداوند مکارم اخلاق را دوست دارد و رذالت‎های اخلاقی را دوست ندارد»‏.

حیاء از دیگر مباحث اخلاقی است که در روایات بر آن تأکید شده است تا آنجا که در روایات می‎خوانیم: رسول‎الله(ص) فرمود: «لا ایمان لمن لا حیاء له»: «کسی که حیا ندارد ایمان ندارد». یا در حدیثی دیگری آمده: «من القی جلباب الحیاء فلا غیبة له»: کسی که پرده حیاء را‎ انداخت‎ یعنی‎ در حضور مردم از گناه کردن حیاء نکرد پس غیبت کردن او حرام نیست‏. ‎

در بخشی از کتاب شجاعت رسول‎الله(ص)، علی(ع) و برخی از صحابه چون سعد بن ابی‎‎وقاص مطرح شده است‏. توصیف جود و سخاوت نزد شعرا نیز آخرین عنوان مطرح شده در کتاب است. در این بخش اشعار فراوانی از شعرای مختلف ذکر شده است. در ابتدای آن ابیاتی از مقنع انصاری در رثای امام حسین(ع) ذکر شده است‏.

وضعیت کتاب

تحقیق این کتاب بر مبنای چاپ اول آن در سال 1970 صورت گرفته است‏.

تحقیق نصوص به لحاظ صحت و خطا در سند مصنف، آدرس آیات و معانی کلمات دشوار در پاورقی‎های کتاب ذکر شده است. ‎

فهارس آیات، احادیث، اشعار، اعلام و موضوعات در انتهای کتاب ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. احمدی طباطبایی، سید محمدرضا، «رابطه اخلاق کاربردی و عرفان عملی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: پژوهشنامه عرفان، بهار و تابستان 1389، شماره 2؛ به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/971244

3. هادی، اصغر، «مکارم الاخلاق (پژوهش پیرامون روایت تتمیم مکارم اخلاق و روایات همانند)»، پایگاه مجلات تخصصی نور: اخلاق، پاییز و زمستان 1385، شماره 5 و 6، صفحه 229 تا 253؛ به آدرس اینترنتی:

   http://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/292154

4. احمدی نژاد، فاطمه، «تأثیر طهارت فقهیه بر طهارت باطنی»، پایگاه مجلات تخصصی نور: کوثر، تابستان 1394، شماره 54، صفحه 83 تا 100؛ به آدرس اینترنتی:

https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1091326