الواضح في أصول الفقه
| الواضح في أصول الفقه | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن عقيل، علي بن عقيل (نويسنده) ترکي، عبدالله بن عبدالمحسن (محقق) |
| ناشر | مؤسسة الرسالة |
| مکان نشر | لبنان - بيروت |
| سال نشر | مجلد1: 1999م , 1420ق ,
مجلد2: 1999م , 1420ق , مجلد3: 1999م , 1420ق , مجلد4: 1999م , 1420ق , مجلد5: 1999م , 1420ق , |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت - قرن 5ق. |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| کد کنگره | |
الواضح في أصول الفقه، اثر ابوالوفاء علی بن عقیل بن محمد بن عقیل بغدادی حنبلی (متوفی 513ق)، کتابی است در پنج جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه. نویسنده در این اثر به تبیین اصول فقه حنبلی پرداخت است. اثر به تحقیق دکتر عبدالله بن عبدالمحسن ترکی رسیده است.
ارزش کتاب از نگاه اهل سنت
ویژگی‌های این کتاب و مشخصاتی که اجتماعشان را کمتر در کتاب‌های دیگر، می‌بینیم، ابن تیمیه را وا داشته تا درباره این اثر بنویسد: «لله درّ الواضح لابن عقیل من کتاب، ما اغزر فوائده، و اکثر فرائده و أزکی مسائله و أزید فضائله من نقل مذهب و تحریر حقیقة مسألة و تحقیق ذلک.» اجر ابن عقیل با خدا که فوایدش چقدر زیاد و مسائلش چقدر منحصربه‌فرد بیان شده، سؤالاتش بی‌پروا و واضح است و در انتقال آموزه‌های یک مذهب و بیان حقیقت مسئله و دستیابی به آن، بسیار فاضلانه پیش رفته است. ابن بدران دمشقی نیز درباره آن گفته: «الواضح لابن عقیل، هو کتاب کبیر فی ثلاث مجلدات أبان فیه عن علم کالبحر الزاخر و فضل یفحم من فی فضله یکابر و هو أعظم کتاب فی هذا الفن، حذا فیه حذو المجتهدین»؛ الواضح ابن عقیل کتاب بزرگی در سه جلد است که در آن از مسائل علمی مانند دریای زیبا پرده برداشته و فضلش در حدی است که منکران فضلش را ساکت کرده. این اثر والاترین کتاب در این فن است که نویسنده آن پا جای پای مجتهدان گذاشته.[۱]
انگیزه نگارش
خود وی در مقدمه کتابش دراین‌ارتباط می‌نویسد: بسیاری از دوستان علاقه‌مند به فقه از من درخواست کردند کتاب کاملی در اصول فقه بنویسم که به لحاظ وضوح و فراوانی مسائل و روانی عبارات (که در کتاب‌های پیشین وجود ندارد) همپای کتاب‌های جامع مذهب باشد. درخواست آنان این بود که حدود و عقود را در آن کاملاً روشن کنم و در نهایت به نزدیک‌ترین آن‌ها به صحت اشاره نمایم و مسائل نظری را با دلایل کامل و سؤالات استقصا شده، روشن کنم تا با این توضیحات از طریقه اهل کلام و ذوی الإعجام جدا باشد و در طریق فقهی و روش‌های فرعی بیان شده باشد. من نیز درخواستشان را با توکل بر خدای سبحان پاسخ گفتم و همه توانم را در این راه به کار گرفتم.[۲]
ساختار
کتاب دارای پنج جلد است. در جلد اول مقدمه محقق ذکر شده و سپس مقدمه مؤلف و محتوای مطالب. سایر مجلدات ادامه محتوای مطالب است.
گزارش محتوا
در مقدمه تحقیق پس از شهادت بر وحدانیت خدا و درود بر پیامبر اسلام(ص)، آیات 102 آل‌عمران، 1 نساء و 70 و 71 سوره احزاب ذکر شده است. سپس محقق به توضیح درباره کتاب پرداخته، می‌نویسد: کتاب «الواضح فی اصول الفقه» اثر ابو الوفاء علی بن عقیل بن محمد بغدادی حنبلی، به‌حق از مهم‌ترین کتاب‌های اصولی علی وجه العموم و کتاب‌های اصولی حنابله به‌صورت خاص است. این اثر از لحاظ قدمت در مرتبه دوم پس از کتاب «العدة» شیخ قاضی ابویعلی محمد بن حسین بن فراء (متوفی 458ق) است. ابن عقیل در این اثر از کتاب استادش ابویعلی استفاده کرده و البته مطالب بسیاری نیز به آن افزوده است.[۳]
ابن عقیل در این اثر، شیوه استقصاء در ذکر اقوال و آرا و اعتراضات وارده بر آن‌ها و مناقشه در آن و استدلال بر نظری که به نظر خودش راجح می‌نماید را پیش گرفته است. وی همچنین در این اثر به رد اقوال طوایف منحرفه مانند خوارج و قدریه و سالمیه و صالحیه و معتزله و دیگران نیز پرداخته است. او در برخی موارد، در رد قول آنان به‌صورت مبسوط سخن گفته است. سعی وی در این بوده که عبارات آسان و روش واضح و روشنی را پیش گیرد.[۴]
نویسنده مطالب کتابش را با اموری متمایز از دیگر کتب اصولی دنبال می‌کند؛ او در اول این اثر یک سری از مباحث اصول فقه را جمع می‌کند و در آن بسیاری از عقود و تعریفات و تمهید اصول را بیان می‌دارد. وی پس از ذکر این مطالب، برخلاف روال کتاب‌های اصولی، فصل‌هایی را در جدل و عقود و شروط و آداب و لوازم آن ذکر می‌کند و در ذکر دقایق و فواید این فن، مطالبی را ذکر می‌کند به‌گونه‌ای که در کتاب‌های تخصصی جدل ذکر نمی‌شود. وی سپس در آخر کتابش برخی از غرایب مسائل و فصول نادره را هم ذکر می‌نماید؛ همان‌طور که خودش نیز ذکر کرد. او این مطالب را از کتاب‌ها و مجالس انتخاب و ذکر کرده تا سودمند واقع شود.[۵]
او در ذکر آرای دیگران، بی‌طرفی را مراعات می‌کند و در رجحان یکی بر دیگری، تعصب و عناد نمی‌ورزد. ابن عقیل حنبلی به مسائل دشوار و دقیق در کتاب توجه دارد و این مباحث را به‌خوبی توضیح می‌دهد؛ وی گره‌های مسائل دشوار را به‌خوبی باز می‌کند. به‌عنوان نمونه می‌توان به فصل استدلال به فساد شئ بر صحت غیرش اشاره کرد.[۶]
عبدالله بن عبدالمحسن ترکی می‌نویسد: زمانی که درباره رساله دکتری‌ام با عنوان «أصول مذهب الإمام أحمد» تحقیق می‌کردم جلدهای اول و دوم این کتاب را دیدم و در پایان‌نامه‌ام بسیار از آن نقل کردم. در مقدمه چاپ اول پایان‌نامه‌ام به اهمیت این کتاب و ارزش علمی آن در میان اصول حنابله اشاره کردم و طلاب را به اهتمام در کتاب‌های خطی حنابله تشویق کردم. بعدها جلد سوم این کتاب را در کتابخانه پرینستون آمریکا دیدم و رغبت پیشینم در انتشار آن، تجدید شد. شروع به کار کردم ولی به دلیل مشاغل فراوان کار به تأخیر می‌افتاد. سپس دیدم تحقیق در بخش‌هایی از کتاب موضوع رساله‌های دکتری موسی بن محمد قرنی، عطاء‌الله فیض‌الله، و عبدالرحمن بن عبدالعزیز السدیس در دانشگاه ام‌القری قرار گرفته است...[۷]
وضعیت کتاب
فهرست محتویات هر جلد در انتهای آن ذکر شده است.
فهارس فنی تمام جلدها در انتهای جلد پنج آمده است.
پانویس
منبع مقاله
مقدمه کتاب.