سیمای سوره‌های قرآن

سیمای سوره‌های قرآن، تألیف محمدعلی رضایی اصفهانی، برگرفته از اثر دیگرش با نام «تفسیر قرآن مهر» است که در 114 قسمت برای آشنایی عموم با سوره‌های قرآن تهیه شده است. تفسیر قرآن مهر تفسیری 22 جلدی به زبان فارسی است.

سیمای سوره‌های قرآن‏
پدیدآوران	رضایی اصفهانی، محمدعلی (نويسنده)
ناشر	پژوهشهاي تفسير و علوم قرآن
مکان نشر	ايران - قم
سال نشر	مجلد1: 1389ش,
شابک	‎977-964-2534-51-7
موضوع	قرآن - بررسي و شناخت قرآن - ترجمه‎ها
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ساختار

کتاب مشتمل بر یک درآمد، کلیاتی درباره قرآن و اهداف آن و سیمای سوره‌های قرآن در 114 عنوان است.

شیوه نگارش بدین‌ترتیب است که در ذیل عنوان هر سوره در ضمن جدولی اطلاعات مرتبط با آن سوره ذکر شده است: در دو ستون نام‌ها، شمارگان، نزول، فضایل، ویژگی‌ها، اهداف و در آخر مهم‌ترین مطالب سوره لیست شده است. در ذیل عنوان «مطالب»، عقاید، مطالب اخلاقی، داستان‌ها و احکام و قوانین مطرح شده در سوره دسته‌بندی و ارائه شده است.

گزارش محتوا

نویسنده درآمد کتاب را این‌گونه آغاز کرده است: «سوره‌های قرآن کریم هر کدام به‌عنوان یک مجموعه، دارای ساختار، نظام و اهداف اصلی و فرعی است که در فهم و تفسیر آیات آن سوره نقش به‌سزایی دارد، ما در این نوشتار برآنیم که سیمای کلی از هر سوره و اهداف آن را ارائه کنیم».

سپس مطالب کتاب را مشتمل بر این موارد دانسته است:

1. کلیاتی درباره نام، محل نزول، تعداد آیات، کلمات و فضایل قرائت سوره یا سوره‌ها.
2. بیان اهداف کلی سوره یا سوره‌ها با استفاده از قرآن و منابع تفسیری.
3. اشاراتی به مطالب هر سوره که شامل اشاره‌ای به مطالب عقیدتی، اخلاقی، احکام، داستان‌ها و مطالب متفرقه آن است.

پس‌ازآن در ضمن کلیاتی درباره قرآن می‌نویسد: قرآن مجید در طول 23 سال بر پیامبر گرامی اسلام(ص) فرود آمد، و آیات آن به‌وسیله نویسندگان وحی مثل علی(ع) و ابی بن کعب بر روی قطعات پراکنده پوست و چوب و... نوشته می‌شد؛ و برخی افراد آن را کاملاً به‌خاطر می‌سپردند و حافظ قرآن می‌شدند. این قرآن در زمان پیامبر(ص) به 114 سوره و 6236 آیه تقسیم شد؛ همان‌طور که بعدها به سی قسمت یعنی سی جزء تقریباً مساوی تقسیم شده است. آیه به معنای نشانه است، و به قسمتی از حروف یا کلمات یا جملات قرآنی گفته می‌شود، که با شماره از قسمت بعدی جدا می‌شود. سوره در لغت به معنای رفعت، منزلت و دیوار شهر آمده است، و سوره بخشی معین از آیات قرآن است که حریم آن مانند حصار و دیوار شهر، از دیگر قسمت‌های قرآن جداست. تمام سوره‌های قرآن در زمان حیات پیامبر(ص) دارای نام و عنوان بودند و گاهی یک سوره دارای نام‌های متعدد است، که متناسب با محتوا و مطالب سوره انتخاب شده است.

وی روش کتاب را نوعی تفسیر موضوعی می‌داند: مطالعه برای دست‌یابی به اهداف و کلیات هر سوره قرآن، روشی سودمند است و نوعی تفسیر موضوعی قرآن به‌شمار می‌آید. این شیوه مطالعه در قرآن، دیدی وسیع و فراگیر به افراد می‌دهد، و می‌تواند چهره کلی سوره را به تصویر بکشد تا تلاوت‌کننده قرآن، پیام کلی سوره و موضوعات و مسائل آن را در قلمروی جامع بررسی کند.

هدف کلی قرآن و هدف سوره‌ها و آیات قرآن کریم از نکات مهمی است که مفسر قرآن لازم است برای فهم و تفسیر آیات بدان‌ها توجه ویژه کند و تفسیر قرآن را در راستای آن اهداف نه معارض با آن‌ها سامان دهد؛ لذا در این زمینه کتاب‌های متعددی به نگارش درآمده است: علامه طباطبایی در المیزان و آیت‌الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه در ابتدای تفسیر هر سوره معمولاً اهداف آن را برمی‌شمارند. همچنین اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن دکتر شحاته که توسط سید محمدباقر حجتی به فارسی ترجمه شده است؛ و نیز کتاب «گامی به‌سوی تفسیر موضوعی سوره‌های قرآن کریم» از محمد غزالی ترجمه علی‌اصغر محمدی و جلد اول کتاب «قرآن ناطق» دکتر بی‌آزار شیرازی به نقش مقاصد قرآن توجه کرده است.

رضایی اصفهانی پیش از ورود به متن و بررسی سیمای سوره‌های قرآن به بررسی اهداف قرآن پرداخته است. ابتدا اهداف نزول قرآن را به اهداف مقدماتی، واسطه‌ای و نهایی تقسیم کرده است. با توجه به آیات قرآن کریم قرآن نازل شده تا هشدارگر جهانیان باشد یا بیان‌کننده همه‌چیز باشد؛ این‌ها اهداف مقدماتی هستند. برپایی عدالت و داوری بین مردم از جمله اهداف واسطه‌ای است؛ اما هدف نهایی و اساسی قرآن هدایت انسان به‌سوی نور الهی است و همه آیات قصص، اشارات علمی به طبیعت و کیهان و آیات اخلاقی در این راستا معنا و تفسیر می‌شود. آری اگر کسی آیاتی از قرآن را به‌طوری تفسیر کند که انسان را از نور الهی دور سازد و به‌سوی ظلمت‌هایی همچون جهل و شرک و کفر و خرافات سوق دهد، این تفسیر با روح و هدف قرآن ناسازگار خواهد بود و اعتباری نخواهد داشت؛ چراکه ما نمی‌توانیم کلام گوینده‌ای را برخلاف مقصود نهایی او تفسیر کنیم. بلکه این مطلب منتهی به‌نوعی تفسیر به رأی خواهد شد.

پس از اهداف قرآن به اهداف سوره‌ها اشاره کرده است. هر سوره قرآن هدف یا اهداف اساسی را دنبال می‌کند که همگی در راستای هدف اصلی قرآن، یعنی هدایت به‌سوی خداست. هدف سوره همچون نخ تسبیح آیات سوره را به همدیگر پیوند می‌زند، که بی‌توجهی به آن‌ها موجب از هم‌گسیختگی تفسیر می‌شود. این همان چیزی است که گاهی از آن با عنوان «پیوستگی آیات» یاد می‌شود و عدم توجه به آن موجب می‌شود که قرآن همچون شن‌های پراکنده گردد.

علامه طباطبایی به این مطلب توجه کرده و معتقد است که: اینکه خدا نام سوره را در قرآن آورده نشانگی آن است که هر دسته از کلام الهی که به نام سوره نامیده می‌شود، دارای نوعی وحدت تألیف و همبستگی است که در پاره‌ای از یک سوره یا میان یک سوره و سوره دیگر یافت نمی‌شود و از اینجا در می‌یابیم که اهداف و مقاصد هر سوره با سوره دیگر متفاوت است... که سوره به انجام نمی‌رسد مگر به‌تمامی آن.

سومین بحث از اهداف قرآن به اهداف آیه یا مجموعه آیات اختصاص دارد. برخی از آیات قرآن مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهد که هدفی خاص را دنبال می‌کند؛ و گاهی که یک آیه بزرگ خود هدف خاصی را دنبال می‌کند. تفسیر این‌گونه آیات بدون توجه به آن هدف (یا اهداف) کامل نخواهد بود بلکه گاهی موجب لغزش در فهم آیه و تفسیر آن می‌شود. به‌عنوان‌مثال در آیه دوم تا چهارم سوره رعد به نیروی جاذبه و حرکت خورشید و ماه و زوجیت گیاهان اشاره شده است ممکن است کسی این مطالب را گزاره‌های علمی قرآن بداند و به تفسیر علمی آن‌ها اکتفا کند. درحالی‌که از دو جمله «لایات لقوم یتفکرون» و «لایات لقوم یعقلون» استفاده می‌شود که این مطالب اشارات علمی در راستای خداشناسی است و هدف اصلی بیان مطالب علمی نیست بلکه هدف بیان نشانه‌های خداست.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب کتاب در ابتدا و فهرست منابع در انتهای کتاب ذکر شده است.

نویسنده برای معرفی سوره ناس چنین اقدام نموده است:

نام: تنها نام این سوره «ناس» به معنای مردم است که از آیه اول این سوره گرفته شده است و واژه ناس سه مرتبه در این سوره تکرار شده است.

شمارگان: دارای 6 آیه و 20 کلمه و حرف است.

نزول: سوره ناس در مکه بر پیامبر(ص) فرود آمد. این سوره پس از سوره فلق و قبل از سوره اخلاص به‌عنوان بیستمین سوره قرآن نازل شده است ولی در چینش کنونی قرآن صدوچهاردهمین سوره به شمار می‌آید.

فضایل: در حدیثی از امام باقر(ع) حکایت شده که: هر کس سوره فلق و ناس و اخلاص در رکعت آخر نماز شب بخواند به او بشارت داده می‌شود که خدا نماز تو را قبول کرده است. البته روش است که این آثار برای کسانی است که این سوره‌ها را بخوانند و در آن‌ها تفکر کنند و در راستای محتوای آن‌ها حرکت نمایند.

اهداف: هدف اصلی سوره، آموزش پناهندگی به خدا از شر شیطان‌صفتان است.

مطالب: مهم‌ترین مطالب این سوره عبارتند از:

1. اشاره به سه صفت ربوبیت، حاکمیت و معبود بودن خدا (آیات 1-3)؛
2. هشدار در مورد وسوسه گری شیطان‌ها. (آیات 4-6)؛
3. اشاره به اینکه شیطان‌صفت‌ها ممکن است از جنس جن یا انسان باشند (آیه 6).

منابع مقاله

مقدمه و متن کتاب.