مفتاح الوصول إلی علم الأصول في شرح خلاصة الأصول
مفتاح الوصول إلی علم الأصول في شرح خلاصة الأصول، اثر عالم اهل سنت؛ شیخ محمد طیب فاسی (متوفی 1113ق) کتابی است یک جلدی به زبان عربی با موضوع اصول فقه. این اثر در شرح خلاصة الأصول شیخ عبدالقادر فاسی (متوفی 1091ق) نوشته شده است. دکتر ادریس فاسی فهری، مقدمه مفصلی بر کتاب نوشته است.
| مفتاح الوصول إلی علم الأصول في شرح خلاصة الأصول | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | فاسي، محمد طيب بن محمد (شارح)
فهري، ادريس فاسي (محقق) فاسي، عبدالقادر بن علي (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | مفتاح الوصول إلي علم الأصول في شرح خلاصة الأصول للشيخ عبد القادر الفاسي خلاصة الأصول. شرح |
| ناشر | دار البحوث للدراسات الإسلامية و إحياء التراث |
| مکان نشر | امارات - دبي |
| سال نشر | مجلد1: 2004م , 1425ق, |
| موضوع | اصول فقه اهل سنت فهري، عبد القادر فاسي. خلاصه الاصول - نقد و تفسير |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 156/4 /ف9 خ8028 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
انگیزه تألیف
کتاب خلاصة الأصول به دست شیخ عبدالقادر فاسی برای پسر بزرگش حافظ عبدالرحمن در هنگام شروعش به آموختن علم اصول فقه نوشته شده است.[۱] کتاب‌های مختصر ابن سبکی و ابن حاجب از آثاری نبوده‌اند که مبتدی در علم اصول بتواند به آن‌ها مراجعه کند و گویا این امر بر مصنف کتاب خلاصة الأصول، که عمری را در تدریس علوم شرعیه گذرانده، مخفی نبوده است. ازاین‌رو می‌توان گفت که هدفش از نوشتن این کتاب، ارائه مقدمه‌ای برای شروع این علم و ولوج مدارج تحقیق در علم اصول، بوده است[۲]
ساختار
کتاب حاوی افتتاحیه، مقدمه و محتوای کتاب در سه بخش است.
گزارش محتوا
کسی که آشنایی با اصول فقه دارد، با خواند مقدمه شیخ عبدالقادر فاسی بر این کتاب، به سه امر پی می‌برد: اول اینکه او در این اثر بر روش تلخیص عمل کرده و میان مضامین مختصر المنتهی ابن حاجب و جمع الجوامع ابن سبکی، جمع کرده است. دوم اینکه وی، ابتدا مواد اصولی را نگاشته و سپس از عامه تعقیدات و مسائل خلافی، پیراسته است. سومین امر، تمایزی است که این اثر با سبک ابن حاجب و ابن سبکی در مضامین مباحث اصولی دارد. از اهم این ممیزات، می‌توان ترتیبی که نویسنده بر آن اعتماد کرده، اعتنا به تقدیم تعاریف مصطلحات اصولی خاص در هر بابی و سپس ذکر اهم قواعد اصولی متعلق به آن باب و... را نام برد.[۳]
با مقایسه این اثر، و آثار دیگری در خلاصات در همین موضوع، می‌توانیم بگوییم، این اثر در حجمش نزدیک به ورقات امام الحرمین و لب الاصول شیخ زکریای انصاری است. ثانیاً این اثر در موارد متعددی از مضامین ورقات فراتر رفته و اضافات زیادی بر آن دارد که از اهم این موارد الماع در اصول مذهب مالکی و اختیارات اصولیان از اتباع او است. ثالثاً اینکه از لب الاصول هم تجاوز کرده و مطالب بیشتری دارد، زیرا صاحب لب الاصول، غالباً بر تلخیص جمع الجوامع و تجرید آن از مسائل خلافی تمرکز کرده است.[۴]
در مقدمه بعد از معرفی نویسنده و شارح، به توضیح کتاب پرداخته و پس‌ازآن روش تحقیق ارائه شده است سپس مطالبی درباره علم اصول فقه و فقه به معرض نمایش گذاشته شده است. بخش اول کتاب با عنوان «الحکم الشرعی» شامل دو فصل است که نویسنده در فصل اول، مصطلحات حکم شرعی معرفی و توضیح داده و در فصل دوم به شش قاعده حکم شرعی اشاره نموده است. ایشان در بخش دوم کتاب با عنوان «الکتاب و طرق دلالته علی الاحکام» از روش به دست آوردن احکام شرعی از طریق قرآن، سخن به میان آورده و برخی مباحث لفظی و غیرلفظی که در علم اصول مطرح شده‌اند همچون حقیقت و مجاز، استفهام، امر و نهی، مفهوم و منطوق، عام و خاص، مطلق و مقید، نسخ و اقسام آن بیان کرده است. در بخش سوم کتاب ادله دیگری که در استنباط احکام شرعی نقش دارند که شامل سنت، اجماع، قیاس و استدلال می‌شوند توضیح و اقسام هرکدام بیان نموده است.
در شرح این خلاصه، دو کتاب نوشته شده، یکی همین شرح یعنی شرح حفید مصنف، شیخ محمد طیب بن محمد فاسی است. دیگری شرحی است که ابوعبدالله محمد بن قاسم بن زاکور(متوفی 1120ق) نگاشته.[۵]
شرح حاضر، بر روشی نوشته شده که یک خلاصه از ماده اصولی را برای مبتدیان فراهم کند؛ و به لحاظ محتوایی می‌توان آن را در دو قسمت، بررسی کرد؛ یکی تحلیلی که شارح ارائه می‌دهد. او عبارات خلاصه را تفسیر کرده، تعریفاتش را تحلیل می‌نماید، مقاصدش را تبیین می‌کند و به برخی وجوه اختلافی بدون بیان مفصل آن، صرفاً اشاره می‌کند. دوم: اینکه این اثر، ترکیبی است از متون مهم و ارزشمند در هر بابی از ابواب اصول فقه که صرفاً بر مصنفات اصولی بسنده نکرده و حتی از برخی متون کتاب‌های فقهی و عقایدی هم بهره برده است.[۶]
محقق کتاب، با عبارات «فانی اعتقد أن حفظ هذه الخلاصة، و دراستها مع هذا الشرح هو من أنفع ما یمکن أن یتعاطاه طلبة العلم فی دراساتهم الأصولیة. فإن ذلک یؤهلهم للإقبال علی غیرها من النصوص الأصولیة و الفقهیة علی بصیرة بالقاعدة الاصطلاحیة التی تنبنی علیها، متسلحین بالقواعد الاصولیة المقررة عند أهلها.» خواندن این کتاب را برای آموزندگان اصول از مفیدترین موارد می‌داند تا با آموختن و حفظ محتوای آن، به اقوال و نظریات اصولیان آشنایی پیدا کرده و بتوانند از این طریق، به سراغ مطالعه دیگر نصوص اصولی بروند.[۷]
وضعیت کتاب
فاسی فهری در تحقیق این اثر، به چهار نسخه خطی از مفتاح الوصول و یک نسخه از خلاصه و شرح آن دست یافته است؛ نسخه خلاصه در مؤسسه علال فاسی به شماره 747 در نه صفحه به خط شیخ عبدالله بن محمد حمزه موجود است.[۸] نسخه‌های مفتاح الوصول نیز در کتابخانه مذکور به شماره 231 بدون تاریخ و کاتب و... موجود است که اصح نسخ این کتاب است و احتمال دارد به کتابت خود مؤلف بوده باشد.[۹] و نسخه دیگری که در کتابخانه عمومی رباط به شماره 3653 د. موجود است و در کتاب با حرف (ب) به آن اشاره شده است.[۱۰]
از جمله کارهایی که محقق روی کتاب انجام داده می‌توان به تحقیق در نسخه‌های خطی و اعتماد در میان آن‌ها بر نسخه مؤلف برای رفع موارد اختلافی، تصحیح اغلاط و سهوهایی که در نسخه مؤلف واقع شده و قرار دادن آن در داخل [ ] و تعلیقه در حاشیه کتاب بر آن، اشاره بر موارد اختلاف نسخ در حاشیه کتاب، قرار دادن مسقطات و تحریفاتی که از یک کلمه تجاوز کرده در میان دو ستاره در صلب کتاب به جهت تسهیل تعلیقه در حاشیه، و وضع مواردی که فایده‌اش برای نویسنده مسجل بوده در نسخه مؤلف در حاشیه، مسبوق به کلمه الطره داخل پرانتز به این شکل (الطرة).[۱۱]
در افتتاحیه کتاب از خانواده «آل مکتوم» به‌ویژه شیخ مکتوم بن راشد آل مکتوم، نایب‌رئیس دولت، رئیس مجلس وزراء و حاکم دبی، و همچنین از پشتیبانی و همیاری شیخ حمدان بن راشد آل مکتوم، نایب حاکم دبی و وزیر صنعت و تجارت، و شیخ محمد بن راشد آل مکتوم، ولی عهد دبی و وزیر دفاع، تقدیر و تشکر شده است.[۱۲] تصاویر نسخه خطی در ص 39، 62، 64-67، و جدول اصطلاحات توثیق، در صفحه 72 تقدیمیه کتاب ذکر شده است.
پانویس
منبع مقاله
افتتاحیه، مقدمه و متن محقق کتاب.