مصنفات فارسی علاءالدوله سمنانی

مصنفات فارسی علاء‌الدوله سمنانی
پدیدآوران	مایل هروی، نجیب (گردآورنده) علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد (نویسنده)
ناشر	شرکت انتشارات علمی و فرهنگی
مکان نشر	تهران - ایران
سال نشر	1383 ش
چاپ	2
شابک	‎964-445-585-1
موضوع	علاءالدوله سمنانی، احمد بن محمد، 659-736 ق. - نقد و تفسیر نثر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏283‎‏ ‎‏/‎‏ع‎‏8‎‏م‎‏6

مصنفات فارسی علاء‌الدوله سمنانی، مجموعه نوشته‌هاى فارسى شيخ ابوالمكارم، احمد بن محمد بن احمد بيابانكى، مشهور به علاء‌الدوله سمنانى، يكى از عارفان بزرگ و بنام قرن هشتم هجرى قمرى است.

ساختار

مجموعه‌ى حاضر، مشتمل بر دوازده رساله همراه با هشت مكتوب مى‌باشد.

گزارش محتوا

1. رساله‌ى سر سماع: اين رساله، اولين اثر قلمى سمنانى است كه آن را در خانقاه سكاكيه و در اوايل سير و سلوك به خواهش دوستى به رشته‌ى تحرير درآورده است. سمنانى، قسمتى از رساله را به بحث پيرامون رباعى شيخ سعيد على لالا و شرح حديث قدسى اختصاص مى‌دهد كه ظاهراً هيچ ربطى با رساله ندارد. سمنانى در اين رساله به جزئيات سماع و شرايط آن نمى‌پردازد، ولى لازم بودن آن را در سلوك گوش‌زد مى‌كند. وى تحريم سماع را توسط ابوحنيفه، به عوام و مباح كردن آن را توسط شافعى، به خواص اختصاص مى‌دهد.
2. آداب السفره: سمنانى، در اين رساله، هشتاد ادب از آداب سفره را متذكر مى‌شود و برخلاف ساير عرفا از افراط و تفريط اجتناب مى‌كند. به نظر وى، انسان با محافظت بر آداب اين لقمه‌ى سفلى ظلمانى، ممد قواى روح علوى نورانى مى‌گردد كه منشأ اخلاق حميده و آداب مرضيه مى‌تواند باشد.
3. رساله‌ی «ما لا بد منه فى‌الدين»: اين رساله، از بهترين رساله‌هاى فقهى است كه بر اساس مشرب عرفانى به رشته تحرير درآمده است. در اين رساله، علاوه بر فقه ظاهرى، به جنبه‌ى باطنى احكام نيز توجه شايانى شده است. اين رساله، در شش فصل تدوين شده كه عبارتند از:

   فصل اول، در نماز و آنچه بدان نماز درست مى‌شود، از سوابق و لواحق و توابع آن؛

   فصل دوم، در روزه و شرايط آن؛

   فصل سوم، در زكات دادن و حد نصاب معين كردن؛

   فصل چهارم، در حج و شرايط آن؛

   فصل پنجم، در جهاد؛

   فصل ششم، در سماع و شرايط آن.

4. رساله «سربال البال لذوى الحال»: اين رساله، در بيان واقعه‌اى است كه در روز پنج‌شنبه در نوزدهمين روز خلوت، براى وى متمثل شده است. وى، ابتدا، در عناصر اربعه سير كرده و با آنان گفت‌وگو مى‌كند، سپس روانه افلاك مى‌شود و از احوال آنها سؤالاتى مى‌كند و بالاخره دل سمنانى مى‌يابد كه همه‌ى اينها اسباب هستند تا بدن انسان كه قابل فيض نور نفس مى‌باشد، بى‌واسطه حاصل آيد.

   وى بعد از سفر به عالم نفس و عقل، مى‌يابد كه اين دو نيز واسطه‌اند تا اين لطيفه انسانى را مستعد قبول نور قلم گردانند و قلم واسطه است براى ام الكتاب و خفى و بالاخره خفى، واسطه مى‌شود براى انوار صفات حق تعالى. بالاخره دل سمنانى بعد از يك روز و نيم، از سفر برمى‌گردد و در پايان نحوه‌ى دست‌يابى به لطايف سبعه را بر اثر ذكر گفتن، بازگو مى‌كند و از بهره‌ورى تجليات عام و خاص و خاص الخاص سخن به ميان مى‌آورد.

5. رساله «فرحة العاملين و فرجة الكاملين»: سمنانى اين رساله را به خواهش مريدش محمد دهستانى به رشته تحرير درآورده است. در اين رساله، درباره‌ى تجليات ذاتى، صفاتى و افعالى سخن به ميان آمده است و هم‌چنين آراى فلسفى سمنانى به وضوح مشخص و تفاوت آن با مكتب ابن عربى معلوم مى‌شود.
6. رساله «شرح حديث ارواح المؤمنين»: حديثى كه در اين رساله تشريح شده، در بيشتر كتب اهل سنت، مانند«سنن ابن ماجه»، «سنن دارمى» و «سنن أبي‌داود» آمده است، ولى سمنانى آن را از «مشارق الانوار فى صحاح الاخبار» روايت مى‌كند. در اين روايت، پيامبر اكرم(ص) مشاهدات غيبى را كه عينى اوست، در قوالب عبارت بيان فرموده است.
7. رساله «بيان الاحسان لاهل العرفان»: اين رساله، از مهم‌ترين رساله‌هاى سمنانى است كه در سال 712ق، نگارش آن را شروع كرده و در سال 713ق، آن را به اتمام رسانده است. دراين رساله، به نكته‌هايى اشاره كرده است كه در «مشارع كبرى»، به آنها نپرداخته است. بيشتر مطالب اين رساله، با «العروة لاهل الخلوة و الجلوة»، مشترك است. اين رساله، بر 4 فصل استوار است كه عبارتند از: «الهيات»، «نبوات»، «ولايات»، «بيان وضع اين رساله و وصول سالك به عالم يقين».
8. رساله «فتح المبين لاهل اليقين»: در اين رساله، درباره‌ى شرطهاى هشت‌گانه خلوت بحث مى‌شود كه عبارتند از: اختيار خلوت كردن، دوام وضو، دوام صوم، دوام صمت، دوام ذكر لا اله الا الله از سر حضور تمام، توجه به ذكر، نفى خواطر، ربط دل به ولايت شيخ و ترك اعتراض بر حق تعالى. لازم به ذكر است كه اين تعاليم، برگرفته از دستورات جنيد بغدادى است.
9. رساله «سلوة العاشقين و سكتة المشتاقين»: سمنانى در اين رساله، به شرايط هشت‌گانه خلوت‌نشينى اشاره كرده و ثمره‌ى ذكر لا اله الا الله را بازگو مى‌كند. وى هم‌چنين فرمايشات شيخ على لالا و شيخ احمد گورپانى و شيخ مجدالدين بغدادى را در اين رساله بيان مى‌نمايد.
10. رساله «نوريه»: اين رساله به تقاضاى يكى از فرزندان طريقت سمنانى، به نام محمد خرد، درباره‌ى نور و تفاصيل آن، به رشته تحرير درآمده است. در اين رساله، بيان مى‌شود كه سالك در مراتب مختلف سير و سلوك، بر اثر قوت آتش ذكر، موفق به مشاهده‌ى انوارى مى‌شود كه بر اساس منازل و مراتب سلوك فرق مى‌كند و بر مريد واجب است هر چه ببيند، به حضرت شيخ عرضه دارد تا شيخ تعبير و تمييز مشاهدات نمايد.
11. رساله «تذكرة المشايخ»: رساله‌اى است كه مشتمل بر ذكر اسامى و خرقه و صحبت مشايخ نویسنده و ذكر وفات آنان و ذكر مواضعى كه در آنجا به دنيا آمده‌اند يا درگذشته‌اند.
12. رساله «شطرنجيه»: رساله‌اى است كه سمنانى بر اساس تمثيل، هر يك از مهره‌هاى شطرنج را بر اساس خاصیتى كه دارند، بر خواص و طبايع وجود انسانى تطبيق كرده است. اين رساله، توسط يكى از مريدان وى تحرير شده است.

آخرين بخش كتاب، شامل مكتوباتى است كه سمنانى، يا به خليفگان و معاصران خود نوشته و يا از آنها دريافت كرده است و مشتمل بر هشت مكتوب زير مى‌باشد:

1. اجازه‌نامه‌ى سمنانى به خليفه‌اش عبدالله؛
2. مكتوب سمنانى در جواب مريد خود به نام شيخ عبدالله؛
3. مكتوب شيخ عبدالرزاق كاشانى، شارح«فصوص الحكم» كه در آن، اشكال سمنانى را نسبت به ابن عربى و مسئله جسمانیت خضر مردود اعلام مى‌كند؛
4. جواب مكتوب وى كه شيخ ركن‌الدين علاء‌الدوله، بر ظهر آن نوشت و به كاشان فرستاد؛
5. مكتوب سمنانى به كركهرى(تاج‌الدين كركهرى، طى نامه‌اى، از سمنانى درباره اهل‌بيت(ع) سؤال مى‌كند و سمنانى پرسش وى را پاسخ مى‌دهد)؛
6. مكتوب شيخ حسن در جواب مكتوب سمنانى؛
7. پاسخ سمنانى به مكتوب شيخ حسن؛
8. مكتوب در اسئله سمنانى و اجوبه على رامتينى(از مشايخ طايفه نقش‌بنديه در زمان سمنانى).

وضعيت كتاب

كتاب، توسط نجيب مايل هروى، تحقيق و تصحيح شده است. وى، در مقدمه، مباحثى همچون: «اشارتى به زمان و مكان سمنانى»، «نقد حال سمنانى به خامه خودش»، «آشنايى با اين مجموعه» و «نگاهى به نثر سمنانى» را مطرح كرده است.

فهرست مطالب، در آغاز كتاب و موارد زير در پايان آن ذكر شده است:

1. «اختلاف نسخه‌ها»؛
2. «يادداشت‌ها و ارجاعات»؛
3. «من لمعات علاء الدولة»؛
4. «فهرست‌ها» كه خود مشتمل است بر «فهرست آيات قرآن»، «فهرست احاديث، اخبار، اقوال و امثال»، «فهرست بيت‌ها و مصراع‌ها»، «فهرست واژگان نظام خانقاهى و معارف دينى و نوادر لغات و تركيبات» و «فهرست اعلام»(مشتمل بر نام كسان، نام كتاب‌ها و نام جاى‌ها)؛
5. «مشخصات گزيده مآخذ».