الأغراض الطبية و المباحث العلائية (جرجاني)

‏الأغراض الطبية و المباحث العلائية
پدیدآوران	جرجانی، اسماعیل بن حسن (نویسنده)
عنوان‌های دیگر	کتاب الأغراض الطبية و المباحث العلائية
ناشر	بنياد فرهنگ ایران
مکان نشر	ایران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1345ش,
زبان	فارسی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

الأغراض الطبية و المباحث العلائية، تألیف سید اسماعیل بن حسن بن محمد بن احمد حسینی جرجانی، طبیب نامدار سده پنجم و ششم هجری است. جرجانی این کتاب را در علم طب پس از دو کتاب دیگر خود، یعنی «ذخیره خوارزمشاهی» و «خفی علایی» و به درخواست محمد بخاری، وزیر اتسز خوارزمشاه که در علوم اسلامی و حکمت تبحر داشت، به زبان فارسی تألیف کرد. نویسنده با نگارش این آثار، طب سنتی یا کهن را احیا کرد. پرویز ناتل خانلری بر این کتاب مقدمه مختصری نوشته است.

ساختار

این اثر، مشتمل بر مقدمه‎ای کوتاه و پنج کتاب بدین ترتیب است: کتاب اول، در تعریف طب و موضوع آن و اجزای علمی و عملی آن، در پانزده گفتار و هر گفتار در ابوابی تنظیم شده است. کتاب دوم، در حفظ صحت و تندرستی، در یک گفتار و شانزده باب نگارش شده است. کتاب سوم، در معالجات، مشتمل بر بیست‎وشش گفتار است و هر گفتار، حاوی اجزا و ابواب متعددی است. کتاب چهارم، در یادکرد ادویه و داروهای مفرده و منافع و ضررها و خواص هریک در سه جزء به‎ترتیب حروف ابجد تدوین شده است. کتاب پنجم، در رابطه با قرابادین (نوشیدنی‎ها، لعوق‎ها، قرص‎ها و...)، در بیست‎وسه باب نوشته شده است.

گزارش محتوا

«ذخیره خوارزمشاهی»، مهم‎ترین اثر جرجانی است. این کتاب، نخستین دائرة‎المعارف پزشکی به زبان فارسی است که در آن یافته‎های پزشکی عصر مؤلف، به‎تفصیل آمده‎اند. جرجانی پس از تألیف این کتاب، دو خلاصه نیز از آن به نام‎های «خفی علایی» و «الأغراض الطبية» به فارسی تدوین کرد. کتاب اخیر دانشنامه پزشکی متوسطی به حساب می‎‎آید که اهم مطالب پزشکی زمان مؤلف را در بر دارد. جرجانی در مقدمه آورده است: «بباید دانست هرکه به مجلس پادشاهی وسیلتی خواهد جست یا خدمتی و تحفه خواهد برد، هیچ وسیلت و خدمت و هیچ تحفه، چون تحفه علمی نیست؛ خاصه که پادشاه چون خداوند و... اتسز بن خوارزمشاه... باشد... اما هرکس که خدمتی علمی بر مجلس پادشاهی عرضه کند، صواب آن باشد که آن خدمت از سرمایه خویش سازد و از توبره خویش برآرد و سرمایه خادم، علم طب است و پیش از این مختصری [با نام] خفی ساخته بودست و اکنون به حکم فرمان و دستوری... مجدالدین ابومحمد صاحب بن محمد بخاری... و به‎حسب آرزو و درخواست امام مجدالدین این خدمت ساخته آمد»‏.

ازآنجاکه تاریخ تألیف کتاب بنا بر اشاره جرجانی، مقارن با حکمرانی اتسز بوده است، می‎توان زمان نگارش آن را بین سال‎های 531-521ق، یعنی اواخر عمر مؤلف در نظر گرفت‏.

مطالب مطرح‎شده در این اثر به‎اختصار بدین شرح است:

کتاب اول، در پانزده گفتار به تعریف علم طب، موضوع و منافع آن، شرح ارکان چهارگانه (زمین، آب، هوا و آتش)، انواع مزاج‎ها، اخلاط (خون، بلغم، صفرا و سودا)، گوارش، تفاوت میان اندام‎های بسیط و مرکب، تعریف تندرستی و بیماری، انواع و زمان بحران (تغییر حال بیمار از بد به خوب و بالعکس) اختصاص دارد.

کتاب دوم، به مباحثی نظیر پیشگیری از بیماری و نگاه داشتن تندرستی با توجه به نقش آب و هوا، فصل‎ها، مسکن، خانه و شهر، نوشیدنی‎ها، غذاها، خواب و بیداری، فعالیت‎های بدنی و ورزش، استفراغ، خون‎گیری و حجامت، حفظ سلامتی سالمندان و مسافران اختصاص دارد.

در کتاب سوم که مفصل‎ترین و مهم‎ترین بخش کتاب نیز هست، چگونگی درمان بیماری‎های مختلف مطابق با روش مرسوم در آن زمان، یعنی از سر تا پا شرح داده شده است که برخی موضوعات آن به قرار زیرند:

1. بررسی و روش درمان بیماری‎های مغز و اعصاب و روان، مانند سردردها، آماس پرده مغز، مالیخولیا و...
2. بیماری‎های مختلف چشم، گوش، بینی و حس بویایی، لب و زبان.
3. بیمار‎ی‎های دهان و دندان، مانند بوی بد دهان، لق شدن و تغییر رنگ دندان‎ها، دندان درد.
4. بیماری‎های حنجره، حلق، دستگاه تنفس، مانند: خناق، تنگی نفس، ذات الریه.

کتاب چهارم و پنجم به انواع داروها و طرز تهیه آن‎ها اختصاص دارد. در کتاب چهارم، داروهای ساده (مفرده) در سه جزء: داروهای غذایی، حیوانی و مطلق نباتی و معدنی بررسی شده‎اند.

در کتاب پنجم، طرز ساخت داروهای ترکیبی یا مرکب (قرابادین)، از جمله سکنگبین‎ها، شراب (عصاره) میوه‎ها، داروهای لیسیدنی (لعوق)، قرص‎ها، پودرهای دارویی (سفوف)، داروهای برطرف‎کننده مشکلات گوارشی، معجون‎ها، ملین‎ها (ایارجات) و... مطرح شده است.‏.

بدین‎ترتیب جرجانی تقریباً به تمام موضوعات پزشکی زمان خود اشاره کرده است و ضمن تعریف هریک، ویژگی‎های اندام‎ها، نشانه‎های مختلف بیماری، روش تشخیص، درمان و در مواردی پیشگیری و نیز طرز تهیه و مصرف دارو برای هر بیماری را توضیح داده است.‏.

ایـن‎ کـتاب کـه مؤلف بزرگوار، آن را‎ درواپسین‎ سال‎های‎ زندگی‎ به‎عنوان چکیده و ملخصی‎ کامل‎ از ذخیره استخراج کرده، کـتابی نـوین است. جرجانی برخی از باب‎ها و مطلب‎ها را از نو در هم‎ آمیخته‎ و آن‎ را خلاصه و تکمیل کرده؛ گـاهی سـخن‎هایی دیـگر آورده‎ و برخی‎ از‎ مشکلات‎ آن‎ را‎ حل کرده؛ یعنی طرحی نو درانداخته است. همو در مقدمه «الأغراض»، به خـود بـالیده که آنچه بیان کرده، در هیچ کتاب هم‎حجم دیگری به این شیوه و شیوایی مـوجود نـیست‎: «بـه حجم کوچک است و به معنی بزرگ و به صورت مختصر است و به کثرت فواید و شرح مشکلات مـبسوط. هـیچ نـکته و فایده علمی از این کتاب بیرون نیست و هیچ فروگذاشته نیست، بلکه اندر مـضایق‎ و مـواضع‎ بحث، تصرف‎ها کرده آمده است و به تحقیق رسانیده و کشف تمام کرده و دعوی خادم آن است که امروز در علم طـب، مـختصری بدین کمال موجود نیست و درستی این دعوی به مطالعه معلوم گردد‎ و بـه مقایسه‎ ظـاهر شود»‏.

ویژگی‎ای که به اهمیت و اعتبار این اثر و آثار دیگر جرجانی می‎افزاید، استفاده او از آثار دانشمندان پیش از خود است. او بارها از دانشمندان و پزشکان یونانی، رومی، ایرانی و عرب در کتاب‎هایش نام برده و به سبب ذکر مراجع فراوان، آثار پزشکی او جزو نوشته‎های معتبر و مستدل در جهان است. او به نظریات، شیوه‎های درمان یا داروهای پیشنهادی دانشمندانی، مانند: بقراط، ارسطو، جالینوس، محمد بن زکریای رازی، علی بن عیسی کحال و ابوعلی سینا در مباحث مختلف اشاره کرده و همواره از استادانش به بزرگی و احترام یاد کرده است.‏.

الأغراض، از نظر واژه‎شناسی و برای بررسی سیر دگرگونی واژگان علمی و فنی در زبان فارسی نیز اهمیت دارد. بسیاری از اصطلاحات فارسی رایج در علم پزشکی در آن آورده شده‎اند که در صورت نبود این اثر، ممکن بود این اصطلاحات از میان بروند. بررسی این اصطلاحات می‎تواند به معادل‎سازی برای بسیاری از کلمات بیگانه کمک کند؛ چنان‎که امروزه با توجه به پیشرفت چشمگیر در علوم و گسترش وسائل ارتباط جمعی، با هجوم واژگان بیگانه به زبان فارسی، به‎ویژه در علم پزشکی مواجه‎ایم. جرجانی با به‎کارگیری معادل‎های مناسب، تحقیق این مطلب را نشان داده است.‏.

وضعیت کتاب

این نسخه از کتاب چاپ عکسی از روی نسخه‎ای خطی است که توسط بنیاد فرهنگ ایران در سال 1345 منتشر شده است. عنوان مباحث گفتار و ابواب به خط قرمز از متن متمایز گردیده است. در مقدمه، از این نسخه به‎عنوان مجلد اول یاد شده و وعده داده شده که به‎زودی مجلد دوم که حاصل مقابله این نسخه با نسخه‎های معتبر و قدیم‎تر و فهرست اصطلاحات و لغات و اعلام و غیره خواهد بود، منتشر می‎شود. در این نسخه فهرست تفصیلی مطالب در ابتدای مباحث ذکر شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. تاج‎بخش،حسن، «سید اسماعیل جرجانی بنیان‎گذار پزشکی پارسی»، پایگاه مجلات تخصصی نور، آینه میراث، دوره جدید، پاییز و زمستان 1389، ‎شماره 47، صفحه 61 تا 86.
3. شهرامی، افشین، «نقد و بررسی: الأغراض الطبية و المباحث العلائية»، پایگاه مجلات تخصصی نور، کتاب ماه علوم و فنون، دوره دوم، شهریور 1388، شماره 117، صفحه ‎10 تا 15.