نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر
| نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (نويسنده) حسنی، شریف عبدالحی (نويسنده) |
| عنوان‌های دیگر | الـدرر الکامنه فی اعیان المائه الثامنه |
| ناشر | مطبعة مجلس، دائرةالمعارف العثمانیة |
| مکان نشر | حیدرآباد - هند |
| سال نشر | 1382 ق |
| چاپ | 2 |
| موضوع | نویسندگان اسلامی - سرگذشت‌نامه کشورهای اسلامی - سرگذشت‌نامه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 8 |
| کد کنگره | TC 203 /ع4الف18* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، به زبان عربى، تأليف تذكره‌نويس هندى عبدالحى بن فخرالدين حسنى لكهنوى (متوفى 1341ق)، مشتمل بر شرح حال علما و مشايخ هند در قرون مختلف است. سيده مهرالنساء و سيد شرف‌الدين احمد، تصحيح و مراقبت بر طبع كتاب را برعهده داشته‌اند.
نويسنده تصريح مى‌كند كه برخلاف بسيارى از آثار پيشينيان، هدفش از گردآورى اين كتاب، خدمت به صاحب منصب يا اطاعت از وزير يا اميرى نبوده است[۱]
ساختار
كتاب با مقدمه‌اى به قلم عبدالعلى حسنى فرزند مؤلف آغاز شده است كه در آن ابتدا جايگاه هند و رابطه آن با اسلام را بررسى كرده و سپس شرح حال مؤلف و آثار او را نوشته است. در اين اثر هشت جلدى، شرح حال بيش از 4500 تن از علما، مشايخ و اعيان شبه‌قاره هند[۲]، به ترتيب تاريخى - الفبايى از قرن اول تا چهاردهم در چهارده طبقه مطرح شده است.
علماى هر طبقه، جداى از طبقه ديگر شماره‌گذارى شده‌اند. در جلد اول از طبقه اول تا هفتم و پس از آن تا جلد هفتم در هر جلد يك طبقه تا طبقه سيزدهم ذكر شده است. در جلد هشتم، علماى قرن چهاردهم به ترتيب حروف الفبا ذكر شده‌اند. نكته قابل توجه اينكه اعلامى كه اسامى آنها با «پ» و «گ»[۳] آغاز شده است، پس از حروف باء و كاف، جداگانه تحت عناوين باء و كاف فارسى ذكر شده‌اند.
به گفته دانشنامه جهان اسلام، جلد هشتم اين كتاب ناقص مانده و پس از درگذشت نويسنده توسط فرزندش تكميل شده است[۴]
گزارش محتوا
فرزند مؤلف در مقدمه‌اش بر كتاب، ابتدا جايگاه هند در تاريخ اسلام را مورد بررسى قرار داده است. وى مطالبش را با اين عبارات آغاز مى‌كند كه هند از بلاد فرخنده اسلام است كه نفخه‌اى از نفخات اسلام در فجر تاريخ اسلام به آن دميده شد و عنايت الهى در قرن اول شامل آن گرديد. اين سرزمين همواره منزلگاه جنگاوران و فاتحين و علما و صالحين بوده است[۵] پس از آن شخصيت‌هاى برجسته طبقات مختلف را با ذكر تاريخ وفات آنها در پرانتز متذكر شده است.
وى همچنين پس از برشمردن تعداد زيادى از علما و شعرا و وزراى هندى، توجه مورخين عرب به اعلام هندى را شايسته عظمت و تعداد آنها ندانسته است. از ديدگاه وى دليل اين مطلب را دورى سرزمين، فاصله شدن درياها و نرسيدن اخبار بوده است؛ به‌عنوان مثال سخاوى در «الضوء اللامع» به شرح‌حال 11611 شخصيت اشاره كرده كه تنها 38 تن از آنها هندى هستند. شوكانى هم در كتابش «البدر الطالع لمحاسن من بعد القرن السابع»، به شرح حال 595 تن اشاره كرده كه تنها هفت نفر آنها از بزرگان هند هستند[۶]
در اين اثر، شرح حال اعيان هند و آثار و اخبار آنها، كنيه‌ها، القاب، انساب و سن وفات آنها، خوارق عادات، كرامات، نوادر، شيوه تدريس، اساتيد و دوستان و اتفاقاتى كه با ملوك جبار و... داشته‌اند، ذكر شده است[۷]
عبدالعلى، سهم هندیان در فرهنگ اسلامى - عربى را چنين توضيح مى‌دهد: سرزمين هند به نور اسلام روشن گرديد و هندیان با اعراب در دين و علم، حتى در زبان عربى و شعر و تأليف سهيم شدند كه از آن جمله‌اند: شاعر عربى بليغ ابوعطاء سندى از رجال قرن دوم و فقيه عالم ابومعشر نجيح بن عبدالرحمن صاحب المغازى (متوفى 170ق)[۸] سپس در معرفى اعلامى كه از ديگر سرزمين‌ها به هند وارد شده و آنجا را وطن اختيار كرده‌اند، نوشته است: تعدادى از برگزيدگان جهان اسلام، جذب سرزمين هند شدند كه از آن جمله‌اند: شيخ على بن عثمان هجويرى (متوفى 465ق)، معين‌الدين حسن بن حسن سجزى اجميرى (متوفى 627ق)، شيخ قطب‌الدين بختيار اوشى (متوفى 633ق9). پس از آن نيز به نوابغ و بزرگان هند اشاره مى‌كند كه از آن جمله‌اند: فريدالدين مسعود اجودهنى (متوفى 664ق)، بهاءالدين زكريا بن محمد ملتانى (متوفى 666ق) و شيخ على بن احمد كليرى (متوفى 689ق) و..[۹]
وضعيت كتاب
فهرست مطالب هر جلد در ابتداى آن آمده است. اختلاف نسخه‌ها و برخى توضيحات در پاورقى‌ها ذكر شده است. هر كجا كه سال وفات شخص پيدا نشده در پاورقى تذكر داده شده است[۱۰]
پانويس
منابع مقاله
1. مقدمه و متن كتاب.
2. نوشاهى، عارف، دانشنامه جهان اسلام، جلد 13، زير نظر غلامعلى حداد عادل، تهران، بنياد دائرةالمعارف اسلامى، چاپ اول، 1388.