آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام
| آذربایجان در سیر تاریخ ایران از آغاز تا اسلام | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | رئیس نیا، رحیم (نویسنده) |
| عنوان‌های دیگر | از آغاز تا اسلام |
| ناشر | مبنا |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1379 ش |
| چاپ | 1 |
| موضوع | آذربایجان - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 3 |
| کد کنگره | DSR 2001 /ذ41 ر9 |
آذربايجان در سير تاريخ ايران، نوشته رحیم رئیس‌نیا، از جمله آثار فارسی است که به بررسى تاريخ آذربايجان در زمينه و جريان تاريخ ايران، طى دو مرحله پرداخته است: مرحله اول از آغاز تا اسلام؛ مرحله دوم در دوره ظهور و توسعه اسلام.
ساختار
کتاب در سه جلد به شرح ذيل تنظيم شده است:
جلد اول و دوم كه به بررسى تاريخ اين سرزمين از آغاز تا اسلام اختصاص يافته، داراى پيش‌گفتارى به قلم مؤلف و پنج فصل است.
جلد سوم، به بررسى تاريخ آذربايجان در دوره ظهور و توسعه اسلام اختصاص يافته و داراى پيش‌گفتارى به قلم مؤلف و بيست فصل است.
گزارش محتوا
جلد اول و دوم: آذربايجان در سير تاريخ ايران، از آغاز تا اسلام.
در فصل اول، از جلد اول کتاب كه به بررسى تاريخ آذربايجان از ابتدا تا زمان ظهور اسلام اختصاص يافته، مؤلف به بررسى سيما و حدود جغرافيايى اين سرزمين قبل و بعد از اسلام و نيز تلفظهاى مختلفى كه از نام آن در زبان‌هاى اقوام مختلف وجود داشته و دارد مى‌پردازد. مؤلف از نام‌هايى؛ چون آتورپاتكان، آذربادگان يا آذربايگان، آتروپاتنه، آذربايغان، آتروپاتس ياد كرده و به وجه تسميه اين سرزمين به نام‌هاى مذكور اشاره مى‌كند.
در فصل دوم، نگارنده نگاهى به تاريخ آذربايجان پيش از ظهور اسلام مى‌اندازد. در اين فصل از آذربايجان به عنوان يكى از كانون‌هاى كهن زندگى انسان ياد مى‌شود و پيشينه آن در دوران پيش از تاريخ مورد بررسى قرار مى‌گيرد. در اين فصل همچنين به شيوه توليد در آذربايجان؛ يعنى نظام اجتماعى - اقتصادى دوران بعد از كمون اوليه در اين سرزمين كه از آن با عنوان شيوه توليد آسيايى ياد مى‌شود، پرداخته شده است. شيوه توليد آسيايى شيوهاى است متكى به مالكيت جمعى كه در نتيجه ظهور اشكال توسعه يافته‌تر توليد و پديد آمدن مازاد محصول كار در پرتو آن پديد مى‌آيد.
موضوع ديگرى كه در اين فصل بدان پرداخته شده، موضوع پيدايش شهرنشينى و عوامل تكوین و رشد شهرها اعم از عوامل سياسى، نظامى، مذهبى و حتى تفريحى است. نویسنده با تكيه بر اسناد موجود، سابقه شهرنشينى در اين سرزمين را تا اواسط هزاره دوم ق.م. پيش مى‌برد. با استناد به اين مدارک چنين برمى‌آيد كه شهرهاى مستحكم با دژهايى انباشته از خواربار در حوالى درياچه اروميه وجود داشته است.
تپه‌هاى باستانى موضوع ديگرى است كه در اين فصل بدان پرداخته شده و در آن از گؤى تپه، يانيق تپه (قره تپه)، تؤير تپه، روس تپه و...نام برده مى‌شود.
فصل سوم، به معرفى طوايف قديمى آذربايجان اختصاص داده شده است. مؤلف از سه كانون نژادى كه در آذربايجان و سرزمين‌هاى هم جوار آن در اوايل هزاره نخست پيش از ميلاد وجود داشته ياد مى‌كند كه عبارتند از:
- طوايف و اقوام بومى محلى كه اصطلاحا آسيانى خوانده شده‌اند.
- مردم سامى نژاد.
- اقوام آريايى و به ویژه مادى‌ها.
پيش از رسيدن آشوريان و مادها به اين سرزمين اقوام بومى لولوبى و كوتى در اين سرزمين می‌زيسته‌اند.
موضوع بعدى در اين فصل معرفى دولت‌هاى تشكيل شده در سرزمين‌هاى مجاور آذربايجان است. اين دولت‌ها عبارتند از: آشور، اورارتور، ماننا، سكاها، مادها، آتورپاتكان، اشكانيان، ساسانيان. در اين فصل مؤلف به بررسى تاريخچه هر كدام از اين دولت‌ها به اجمال و متناسب با ارتباطى كه با تاريخ آذربايجان دارند، به ترتيب تشكيلشان پرداخته است.
مؤلف به هنگام معرفى و بررسى تاريخچه دولت ساسانى، آخرين تمدن ايرانى قبل از ظهور اسلام، به نحو مبسوط از ساختار اجتماعى تمدن ساسانى، هنر، ادبيات، دانش و فلسفه، اعياد و بازيها، آيين‌هاى زرتشتى، مانوى و مزدكى در اين دوره و...سخن مى‌گوید.
در فصل چهارم، تحت عنوان شهرنشينى و شهرها، مؤلف ابتدا به نقل از يكى از پژوهندگان ايرانى، شهرنشينى در ايران پيش از اسلام را شامل سه مرحله مى‌داند و سپس نظرى كلى بر ویژگى‌ها و مسائل عمده شهرها و زندگى شهرى انداخته و از پيدايش شهرنشينى در آذربايجان سخن مى‌گوید.
در ادامه به بررسى سابقه چند شهر مهم آذربايجان در دوران پيش از اسلام پرداخته كه عبارتند از: گنزك، اردبيل، ارميه و مراغه. نویسنده به هنگام معرفى مراغه به مهم‌ترين دژهاى مراغه پيش از دوران اسلام؛ يعنى رویين دژ و داش قلعه ضحاك و قلعه ضحاك اشاره مى‌كند.
در آخرين فصل از جلد دوم؛ يعنى فصل پنجم كه به تبريز اختصاص يافته، مؤلف اوضاع جغرافيايى اين شهر اعم از موقعيت جغرافيايى، آب و هوا، معادن، راه‌ها و غيره را مورد بررسى قرار مى‌دهد و از تاريخچه پيدايش و نيز وجه تسميه آن سخن مى‌گوید.
جلد سوم: آذربايجان در سير تاريخ ايران، در دوره ظهور و توسعه اسلام.
در اين مجلد، زمينه پيدايش اسلام و سوابق مناسبات ايران و عربستان و ايرانيان واعراب در دوران پيش از اسلام و دوره ظهور دين اسلام و عصر خلفاى راشدين به مثابه موثرترين جريان در منطقه به اجمال مورد بررسى قرار گرفته است. در ضمن فتوحات اعراب زير پرچم توحيد مورد توجه بوده است. مى‌دانيم كه فتوحات اعراب ابتدا در دو جبهه عمده عراق و سوريه بوده و پس از گشوده شدن اين سرزمين‌ها لشكرهايى از آنها برای فتح سرزمين‌هاى ديگر اعزام شده است. در اين ميان عمليات لشكرهايى كه در آن برهه از تاريخ از كوفه برای فتح بخش‌هايى از ايران غربى و به ویژه آذربايجان و به دنبال آن قفقاز جنوبى گسيل گرديده با تفصيل بيشترى مورد بررسى قرار گرفته، حتى الامكان برای ارزيابى نتايج و عواقب آنها كوشش شده است.
تصرف آذربايجان به موازات استان‌ها و شهرستان‌هاى ديگر ايران و اداره اين سرزمين از طريق كوفه و شناسايى فرمانروايان كوفه و آذربايجان و بازنمايى نخستين مرحله پذيرش و گسترش اسلام در آذربايجان و اراضى همجوار آن از موضوعات خاصى است كه در اين مجلد بدان‌ها پرداخته شده است. مجلد سوم به طور كلى تاريخ سياسى مرحله اول دوره گذار به دوران اسلامى است.
عناوین فصول مختلف اين مجلد بدين شرح است:
1-عربستان و برآمدن اعراب 2-دولت شهرها و دولت‌هاى خود ویژه 3- مناسبات با ايران 4-در آستانه ظهور 5-ظهور اسلام 6-خليفه اول 7-علل شكست و عوامل پيروزى 8-منبعشناسى فتوح 9-از فتوح اوليه تا فتح الفتوح 10-فتح آذربايجان 11-فتوح آن سوى ارس 12-عمر 13-عثمان 14-كوفه و حكام آن 15-فتح مجدد آذربايجان 16-حكام آذربايجان 17-ادامه لشكركشى در آن سوى ارس 18-خلافت حضرت على(ع) 19-حكام آذربايجان 20-مزارهاى منتسب به صحابه در آذربايجان.
وضعیت کتاب
کتاب داراى پاورقى‌هايى به قلم مؤلف و نيز فهرست مطالب جلد اول و دوم در ابتداى جلد اول و فهرست مطالب جلد سوم در ابتداى اين جلد به همراه فهرست‌هاى ذيل مى‌باشد:
در پایان جلد دوم، فهرست منابع و مراجع، فهرست راهنماى اعلام(نام‌هاى اشخاص و كسان، جاهاى، اقوام، كيش‌ها، زبان خطها، جشن‌ها، بازى‌ها، خاندان‌ها) و در پایان جلد سوم کتاب نامه و نمايه درج گرديده است.
منابع
- محمدى، ساير، روزنامه ايران، شماره 3553، مورخ 85/11/1.
- پيش‌گفتار مؤلف بر جلد اول و سوم کتاب.
- متن کتاب.