رسائل سیاسی عصر قاجار
| رسائل سیاسی عصر قاجار | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | زرگري نژاد، غلامحسين (مصحح) |
| ناشر | کتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1380ش , |
| موضوع | ايران - تاريخ - قاجاريان، 1193 - 1344ق. - اسناد و مدارک
نامه نگاری سیاسی نامههاي فارسی - قرن 13ق. |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 1310 /ه7 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
رسائل سیاسی عصر قاجار، به تصحیح و تحشیه غلامحسین زرگرینژاد، مجموعه هفت رساله (سیاست مدن، شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران، ادب وزرا، منهاج العلی، ميزان الملل، رساله در اصلاح امور و ملت متمدن و تشکیلات آن) به زبان فارسی با موضوع تاریخ و علوم سیاسی است. این مجموعه زیر نظر آقایان عبدالحسین نوائی، محمداسماعیل رضوانی، غلامحسین زرگرینژاد، هاشم آغاجری، سید فرید قاسمی، عبدالله ناصری طاهری، حشمتالله منعم و جمشید کیانفر در قالب کتاب چاپ شده است[۱].
«این رسالهها هرکدام از زوایای خاص خود به مسائل سیاسی زمانه از قبیل سلطنت، حاکمیت، عدالت، وزارت، اصلاحات ضروری، حکومت قانون، مجلس و غیره پرداختهاند...»[۲].
ساختار
اثر دارای درآمد و محتوای مطالب در قالب ارائه هفت رساله است.
گزارش محتوا
نویسنده در درآمد کتاب از شخصیت دوگانه ناصرالدین شاه در تمایل به کهنهپرستی و گرایش به تجدد صحبت میکند و نشان میدهد که چگونه روند پیشرفت امیرکبیر و روحیه دوگانه شاه، به قتل میرزا تقیخان انجامید. وی بقای روحیه دوگانه شاه را باعث عزل میرزا آقاخان نوری و سعی او در ارائه گزارش حدود دویست رساله در اوضاع سیاسی - اجتماعی آن زمان، میداند[۳].
«مجموعه هفت رساله ارائهشده در کتاب حاضر که پنج رساله آن متعلق به عصر ناصری و دو رساله دیگر مربوط به دوره مظفری است، کوششی است دیگر برای عرضه آثار سیاسی دوره قاجار و فراهم آوردن زمینهای مستقیم برای مطالعه سیر تحول تفکر سیاسی و اجتماعی در تاریخ معاصر ایران»[۴].
رسالههای «سیاسی و اجتماعی ارائهشده در این مجموعه، عمدتاً از آثار خطی موجود در کتابخانه ملی ایران انتخاب شدهاند. این رسالهها هرکدام از زوایای خاص خود به مسائل سیاسی زمانه از قبیل سلطنت، حاکمیت، عدالت، وزارت، اصلاحات ضروری، حکومت قانون، مجلس و غیره پرداختهاند. محور اصلی سخنان و ادعای نویسندگان هرکدام از این رسالهها، ترقی و نوسازی سیاسی و گفتگو از قواعد و اصول و روشهای اصلاحات دستگاه دولت و تشکیلات حکومت است؛ آنهم طبعا بر مبنای پایگاه فکری و اجتماعی هر نویسنده یا بر اساس درجه علم و حد ادراک و دانش و معرفت او»[۵].
سیاست مدن
«نخستین رساله از این مجموعه با نام «سیاست مدن»، اثری است که آن را اندرزنامهنویسی، به نام حاج میرزا موسی ساوجی پدید آورده است. این نویسنده، در سال 1268 و ظاهرا در همان آغاز صدارت میرزا آقاخان نوری، مدتی پس از نوشتن رساله «دستور الأطباء في علاج وبا»، رساله «سیاست مدن» را نگاشت و آن را از طریق مقربالحضره، میرزا اسداللهخان برای ناصرالدین شاه فرستاد. نوشته ساوجی با رویکردی اندرزگرایانه نوشته شده و غالب مباحث آن بر بنیاد میراث اندرزنامهنویسنان سلف استوار شده است. ضرورت تأسیس و استقرار حکومت در قالب مباحثی چون ضرورت «انتظام نظام مدینه» یا «انتظام احوال رعایا و بنیآدم» نخستین بحث محوری ساوجی در سیاست مدن است»[۶].
شرح عیوب و علاج نواقص مملکتی ایران
این اثر که گویا در 1275 نوشته شده باشد، از نخستین آثار سیاسی دوره سلطنت ناصری یا کتابچههایی است که اندکی بعد از سقوط میرزا آقاخان نوری و آغاز تمایلات شاه به پیگیری اندیشههای اصلاحطلبانه امیرکبیر تألیف شده است[۷].
نویسنده، از مخالفان میرزا ملکمخان ناظمالدوله بوده و در چند جای این اثر ملکمخان را شیادی میداند که قصدش فریبکاری است. او در آغاز کتاب تصریح مینماید که چون از طریق روزنامههای پاریس و انگلیس دریافته که شاه قصد دارد به تحریک طفلکی نادان، یعنی ملکمخان که چند روزی در خیابانهای لندن قدم زده و شعبدهبازی آموخته، قوانین فرنگستان را در ایران اجرا کند، به اندیشه تألیف کتابچه شرح عیوب افتاده و پس از تألیف، آن را از طریق میرزا سعیدخان برای ناصرالدین شاه ارسال داشته است. از دغدغههای اصلی نویسنده در این کتاب، انحطاط و عقبماندگی وطن است[۸].
ادب وزرا
«رساله ادب وزرا یا شرح رساله جنگ شیر و فیل، اثری است در اندرز سیاسی و ساخته ذهن نویسندهای با دانش اندک و ادعای دانایی تا عرش. نامش محمدعلی طباطبایی است و ریشه در خاندانی از سادات زواره دارد و خود را حکیم ذوفنون میشمارد. رساله را در 27 جمادیالاول 1282 به پایان برده و برای ناصرالدین شاه فرستاده است»[۹].
به گزارش نویسنده در آغاز رساله، این نوشته، شرحی است درباره تمثیل جنگ شیر و فیل از رسالهای مشتمل بر چهارده مسئله که وی آن را برای ناصرالدین شاه فرستاده بوده و رساله حاضر را به سبب شادی قلب شاه، در شرح آن تمثیل نوشته است[۱۰].
منهاج العلی
نویسنده، این رساله آن را در دهه آخر صفر 1294 به پایان برده است. به گزارش نویسنده، او در 1274ق و قریب یک سال قبل از سقوط میرزا آقاخان در تهران بوده و هشت سال پس از عزل وی نیز در همان جا ساکن بوده است. او در حدود 1282 ایران را ترک کرده و به سیاحت در هندوستان و روس و عثمانی و عراق و حجاز پرداخته و روانه مصر شده و پس از شش سال توقف در این کشور، این رساله را برای نشان دادن دردهای ایران و ایرانی و باز کردن راهی برای حل مشکلات و انجام اصلاحات و حرکت بهسوی ترقی، نوشته است[۱۱].
«در ایامی که او تألیف منهاج العلی را آغاز کرد، ناصرالدین شاه نیز سالهای تمایل به اصلاحطلبی را پشت سر گذاشته و به وادی غفلت و تسلیم به اندیشهها و القائات کهنهپرستان افتاده بود. به همین دلیل نیز چون بهبهانی از تغییر اندیشه و سلوک شاه بیاطلاع بود، بر اساس آگاهیهای دوره حضورش در تهران، همچنان ناصرالدین شاه را محور اصلاحات میدانست و میکوشید تا نشان دهد که سرچشمه معایب امور ایران در امور زیر است نه اندیشه و عمل شاه: بینظمی دستگاه دیوان، خلاف و نفاق اولیای دولت، اخلال وزرا و وکلا در کار دولت. به گمان بهبهانی برای درمان دردها و معایب ایران، چهار دوای نافع متصور است، به شرح زیر: اجتماع عقلای دولت و ملت برای تدوین قانون عدل جدید؛ تأسی به قانون و قواعد سلاطین سلف که اقتدار خویش و کشور را در ایجاد قدرت نظامی و هجوم به کشورهای همسایه جستجو میکردند؛ استقرار و استحکام قوانین شریعت؛ پیروی از قواعد و آداب و اسلوب حکومتی دول خارج»[۱۲]. او چهارمین فرض را بهترین دوا میداند.
ميزان الملل
نویسنده این اثر، نواب علیبخشمیرزا (به احتمال قوی پسر جهانگیرمیرزا نویسنده تاریخ نو) و از جمله دانشآموختگان دارالفنون و آشنا به علوم و دانشهای جدید آن زمان است. او، نویسندهای روشنفکر و درعینحال، بسیار متشرع و پایبند به ارزشهای دینی و ملی است[۱۳].
«اساسیترین بحث علیبخش قاجار در ميزان الملل، نقد قشری از فرنگیمآبان یا به تعبیر او اهل دبه است. اهل دبه غریب موجوداتی بودند که دو عنصر لاقیدی اعتقادی و تحقیر باورهای ناشی از شریعت و تمایل به هرزگی و مسخرگی در سلوک و رفتار و گفتار با یکدیگر را یکجا در وجود خود جمع کرده بودند. به روایت علیبخش قاجار، این قشر از عناصر فرنگیمآب که یکسره مقلد آداب و رفتار و شیوه سلوک فرنگیان بودند، در شیوه مسخرگی تا به جایی پیش میرفتند که از نثار رکیکترین فحشهای عرضی و ناموسی به یکدیگر، آنهم بهخاطر بلند شدن صدای خنده، هیچ ابائی نمیکردند. در نزد اینان همه مرزهای آزرم شکسته بود و تعصب در همه امور و تمامی ارزشها حتی نوامیس نیز معنایی نداشت»[۱۴].
رساله در اصلاح امور
خان خانان که به ظن قوی مرتضیقلیخان صنیعالدوله پسر علیقلیخان مخبرالدوله و نواده رضاقلیخان هدایت است، در 15 صفر 1314 رسالهای در اصلاح امور کشور نگاشت که این رساله نیز به سیاست مدن مشهور شده است. در این اثر، یگانه راه نجات کشور، احداث راه آهن بیان میشود[۱۵].
«به اعتقاد او، برجستهترین مشخصه حکومت معتدله، قانون است که بهعنوان مبنا و میثاقی میان سلطنت و ملت، روابط حاکمیت را مشخص میکند. چنین قانونی نیز میتواند از دو منبع و مأخذ الهام گرفته و تدوین یابد: نخست، شریعت و دوم، تصویب و قبول جماعت. پس از مباحث نسبتا فشرده خان خانان در باب معنی دولت، اجزای آن، حقیقت آزادی، فواید قانون و شرایط عدالت و منبع دوگانه قانونگذاری در ایران، میکوشد تا در قالب بحثی پیرامون نسبت شرع با عرف، راهی بجوید برای حل تضاد ریشهدار فلسفه سیاسی شیعه با حکومتهای سلطنتی و غیر معصوم. به اعتقاد او، علیرغم آن تضاد مبنایی میتوان با بازسازی ماهیت دستگاه سلطنت، آن را به حکومتی مشروع تبدیل کرد و آن تعارض و تضاد ریشهای را از میان برداشت»[۱۶].
ملت متمدن و تشکیلات آن
این رساله در دوران مظفرالدین شاه و با گسترش اندیشههای اصلاحطلبی و ترقیخواهی توسط حسین بن محمود موسوی به انگیزه جلب توجه شاه نوشته شد. نویسنده، این رساله را در دفاع از مطلقه و نکوهش جمهوریخواهی و آزادیطلبی نوشت. گویا او در زمان نگارش این رساله در مشهد ساکن بوده است[۱۷].
«بنیان تفکر موسوی در ملت متمدن، تلاشی است جدی و گسترده برای تثبیت سلطنت مطلقه و اعطای مشروعیت مذهبی و اجتماعی به حکومت مظفرالدین شاه. او برای نشان دادن ارزش و اهمیت سلطنت مطلقه و یا به تعبیر خودش «سلطنت مختصه»، در تلاشی بسیار سطحی و قابل سرزنش به نقد جمهوریت و حکومت جمهوری میپردازد. اعتقادش این است که اقتدار دولت و ملت تنها با سلطنت مختصه حاصل میشود و جمهوریت جز تباهی ملت و ضعف دولت، حاصلی ندارد»[۱۸].
وضعیت کتاب
فهرست مطالب در آغاز اثر و نمایهها (دربردارنده نمایه «آیات»، «احادیث و روایات»، «سخنان حکما و بزرگان»، «اشخاص»، «اصطلاحات، القاب و عناوین»، «جایها» و «اقوام، طوایف و خاندانها») در پایان آن آمده است[۱۹].
اشتباهی در ارجاع به ذکر شماره صفحات در فهرست و شماره صفحات محتوای مطالب در این کتاب وجود دارد؛ یعنی ارجاع به شماره صفحهها در فهرست با شماره صفحههای محتوا همسان نیست؛ مثلاًنمایهها طبق فهرست مطالب باید از صفحه 704 تا 738 را اشغال کرده باشند، درحالیکه در صفحات کتاب، میان صفحههای 669 تا 714 جای گرفتهاند.
«هفت رساله سیاسی و اجتماعی ارائهشده در این مجموعه، عمدتاً از آثار خطی موجود در کتابخانه ملی ایران انتخاب شدهاند»[۲۰].
پانویس
- ↑ ر.ک: کتاب، ص4
- ↑ ر.ک: درآمد کتاب، ص10
- ↑ ر.ک: همان، ص1-9
- ↑ همان، ص9
- ↑ همان، ص10
- ↑ همان
- ↑ ر.ک: همان، ص13
- ↑ ر.ک: همان، ص14
- ↑ همان، ص15
- ↑ ر.ک: همان
- ↑ ر.ک: همان، ص19
- ↑ همان، ص20
- ↑ ر.ک: همان، ص24-25
- ↑ همان، ص25
- ↑ ر.ک: همان، ص27
- ↑ همان، ص28-29
- ↑ ر.ک: همان، ص30
- ↑ همان، ص31
- ↑ ر.ک: کتاب، ص669-714
- ↑ درآمد کتاب، ص10
منابع مقاله
مقدمه کتاب.