خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم

خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم، اثر فروغ پارسا، پژوهشی در دوره معاصر به زبان فارسی است که نویسنده در پی ارزیابی شبهه‎هایی است که خاورشناسان به دیدگاه مسلمانان درباره گردآوری قرآن وارده کرده‎اند. در واقع، این تحقیق به دنبال آن است که پس از تتبع در منابع اسلامی و روشن کردن دیدگاه مسلمانان و تبیین اختلاف آرایی که در این میان وجود دارد، نشان دهد ایرادهای خاورشناسان تا چه حدودی مبتنی بر مستندات تاریخی و به چه نسبتی جانب‎دارانه است.

‏خاورشناسان و جمع و تدوین قرآن کریم
پدیدآوران	پارسا، فروغ (نويسنده)
عنوان‌های دیگر	خاورشناسان و جمع و تدوين قرآن کريم
ناشر	پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگى‏
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	مجلد1: 1390ش,
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏BP‎‏ ‎‏65‎‏/‎‏3‎‏ ‎‏/‎‏پ‎‏2‎‏خ‎‏2‎‏‏

ساختار

حاصل مطالعات انجام‎شده در این پژوهش در سه فصل سامان یافته است. فصل اول به تبیین دیدگاه‎های مسلمانان درباره جمع و تدوین قرآن اختصاص یافته؛ فصل دوم، سیر تاریخی دیدگاه‎های خاورشناسان را درباره جمع قرآن بررسی می‎کند و فصل سوم، با طبقه‎بندی شبهه‎ها و ایرادهای دانشمندان غربی تا حد امکان آن‎ها را مورد نقد و بررسی قرار می‎دهد.

در ابتدای این اثر، درآمد و در انتهای آن خلاصه و نتیجه‎گیری آمده است.

گزارش محتوا

نویسنده در ابتدای کتاب به پژوهش‎هایی که در حدود یک‎صدساله اخیر در غرب درباره تاریخ قرآن صورت گرفته، اشاره می‎کند. ایشان با رجوع به نظرات تئودور نولدکه و آلفونس مینگانا و بازگویی بخشی از آن نظرات به انگیزه نگارش این کتاب اشاره می‎کند.

خلاصه مطالب کتاب بدین شرح است:

1. مسئله چگونگی جمع قرآن از دیرباز مورد توجه مسلمانان بوده و در خلال کتاب‎های علوم قرآنی و تفسیر به آن پرداخته‎اند.
2. در منابع اسلامی، «جمع قرآن» به معانی مختلفی، از جمله حفظ و ازبرکردن قرآن و نیز گردآوری و تدوین آمده است.
3. منابع تاریخی، شمار زیادی از حافظان قرآن کریم را گزارش کرده‎اند.
4. قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) به‎گونه سازمان‎یافته‎ای آموزش داده می‎شد.
5. برخی از دانشمندان مسلمان، معتقدند: قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) نگاشته شد.
6. برخی از دانشمندان مسلمان، معتقدند: جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) انجام گرفته است.
7. اهتمام پیامبر(ص) به قرآن کریم و تشویق به حفظ و ازبرکردن آن، نقش محوری قرآن در فعالیت‎های مسلمانان صدر اسلام، نظارت پیامبر اکرم بر نگارش آیاتی که نازل می‎شد، اشاره پیامبر(ص) به قرآن کریم با استفاده از واژه کتاب در احادیث مختلف، روایات مختلف درباره ختم قرائت قرآن، روایات مختلف درباره تقسیم‎بندی قرآن و تنظیم و ترتیب سوره‎ها، در شمار دلایل معتقدان به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) است.
8. شماری از دانشمندان مسلمان جمع قرآن کریم را مربوط به زمان خلفا می‎دانند.
9. در روایات و گزارش‎های تاریخی مختلف، جمع قرآن کریم به ابوبکر، عمر و عثمان نسبت داده شده است.
10. دیدگاه اجماعی مسلمانان آن است که قرآن کریم در زمان پیامبر(ص) نگاشته شد، در زمان ابوبکر به‎صورت مصحف در بین دو جلد قرار گرفت و در زمان عثمان، مصاحف مختلف از بین رفت و یک مصحف رسمی به مسلمانان عرضه گردید.
11. قرآن به‎مثابه کتاب مقدس مسلمانان همواره مورد توجه غرب بوده است.
12. مطالعات قرآن‎شناسی در غرب همسو با پارادایم‎های اندیشه در دوران مختلف، رویکردهای مختلف داشته است.
13. جمع و تدوین قرآن کریم از دیدگاه خاورشناسان به‎صورت‎های مختلفی تفسیر شده است.
14. خاورشناسانی که با رویکرد تاریخ‎محور پژوهش‎های خود را سامان داده‎اند تا حدود زیادی روایات مربوط به جمع قرآن کریم به دستور ابوبکر و عثمان را پذیرفته‎اند؛ اگرچه انتقادهایی نیز به روایات وارد آورده‎اند.
15. نولدکه عدم جمع و تدوین قرآن در زمان پیامبر(ص) را امری بدیهی می‎داند؛ درحالی‎که گزارش‎های تاریخی خلاف این امر را نشان می‎دهد.
16. شوالی، روایت‎های جمع قرآن ابوبکر و عثمان را حاوی تناقض می‎بیند، ولی روایت مربوط به جمع عثمان را می‎پذیرد.
17. اختلاف روایات جمع قرآن دلایل مختلفی دارد و نمی‎توان آن را دلیلی بر جعل و برساخته بودن آن‎ها دانست.
18. نولدکه جمع‎آوری قرآن به‎وسیله علی(ع) را از مجعولات شیعه می‎داند؛ درحالی‎که بسیاری از منابع اهل سنت این امر را گزارش کرده‎اند.
19. بلاشر، معتقد است در زمان پیامبر(ص) اراده‎ای بر جمع قرآن وجود نداشته است.
20. فقدان امکانات مالی و ویژگی‎های خط عربی، دلایل اعتقاد بلاشر به عدم جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) است.
21. بلاشر با نقد روایات جمع قرآن به این نتیجه می‎رسد که قرآن در زمان خلفا (عثمان) جمع و تدوین شده است.
22. بلاشر در نظریه‎پردازی خود به روایات ضعیف توجه کرده است.
23. ریچارد بل، اگرچه انتقادهایی به دیدگاه‎های مسلمانان دارد، ولی معتقد است هسته اصیل روایات به‎لحاظ تاریخی معتبر هستند.
24. بل، معتقد است فرایند شکل‎گیری و پیدایی قرآن به‎مثابه کتاب مقدس مسلمانان، پس از جنگ بدر آغاز شده است.
25. خاورشناسانی که دیدگاه‎های شکاکانه نسبت به اعتبار منابع اسلامی دارند، جمع و تدوین قرآن کریم را خیلی متأخر می‎دانند.
26. گلدتسیهر، روایات اسلامی از جمله روایات جمع قرآن کریم را برساخته می‎داند و معتقد است جمع و تدوین قرآن در زمان‎های متأخری صورت گرفته است.
27. مینگانا و کازانوا معتقدند جمع قرآن در زمان عبدالملک اموی انجام گرفته است.
28. مینگانا معتقد است روایات جمع قرآن کریم اعتبار ندارند؛ زیرا به‎طور شفاهی منتقل شده‎اند.
29. مسلمانان و نیز برخی دانشمندان غربی نشان داده‎اند، مسلمانان از همان قرن اول حدیث خود را مکتوب کرده‎اند.
30. مینگانا معتقد است اطلاعات منابع تاریخی مسلمانان برای پژوهش درباره تاریخ جمع قرآن اعتبار ندارد. منابع غیر اسلامی نیز تا قرن هشتم میلادی درباره وجود قرآن کریم سکوت کرده‎اند.
31. مینگانا، بر اساس سنت دیرینه خاورشناسان معتقد است قرآن کریم اقتباسی از کتاب مقدس است و زبان و خط آن نیز سریانی است.
32. برتون با این ادعا که روایات جمع قرآن به دلیل منازعات و اختلاف بین فقهای مسلمان جعل شده‎اند، جمع و تدوین قرآن را به زمان پیامبر(ص) مربوط می‎داند.
33. نزاع و اختلافی که برتون سعی کرده در بین فقهای مسلمان نشان بدهد، واقعی نیست.
34. نظریه برتون درباره جمع قرآن، اساساً تحلیلی به نظر می‎رسد و بنیان علمی ندارد.
35. ونزبرو تدوین قرآن را مربوط به قرن سوم هجری می‎داند. تحلیل ادبی قرآن، روشی است که وی را به این نتیجه‎گیری تاریخی رسانده است. سکوت منابع تاریخی پیش از قرن سوم هجری، دلیل دیگر ونزبرو برای این نظریه است.
36. روش‎شناسی ونزبرو حاوی تناقض است؛ زیرا وی تلاش کرده با توجه به تحلیل ادبی منابع به حقایق تاریخی دست پیدا کند؛ درحالی‎که از تحلیل ادبی می‎توان نتایج مختلف تاریخ به دست آورد.
37. شواهد باستان‎شناختی بسیاری، از جمله نسخه‎های خطی مسجد صنعا، کتیبه‎های قبة‎الصخره، کتیبه‎های مسجدالنبی و پاپیروس‎ها و سکه‎های قرن نخست هجری، ادعاهای مینگانا و ونزبرو را انکار می‎کنند.
38. برخلاف ادعای ونزبرو، مینگانا و دیگران، در منابع غیر اسلامی شواهد بسیاری وجود قرآن را در قرن اول هجری تأیید می‎کنند. این شواهد در موزه‎های معتبر دنیا نگهداری می‎شود.
39. اعتقاد به عدم اعتبار منابع اسلامی صرفاً به دلیل ادعای دیرینه برتری غرب بر شرق است و حتی دانشمندان غربی دوران فرهنگ‎محوری آن را قبول ندارند.
40. ونزبرو به میراث مکتوب شیعه توجه نکرده است.
41. کریستف لوکزنبرگ، معتقد است زبان قرآن، سریانی - آرامی بوده و آموزه‎های آن اقتباسی از کتاب مقدس است.
42. نظریه او درباره ماهیت و زبان قرآن در واقع بازنگاری دیدگاه‎های مینگانا است.
43. فرضیه سریانی - آرامی بودن زبان و خط قرآن با توجه به شواهد باستان‎شناختی و تاریخ پیدایش خط عربی، قابل دفاع نیست.
44. کتیبه رقوش (267م)، کتیبه جبل رام (سده چهارم میلادی)، کتیبه ام‎الجمال (270م)، کتیبه زبد (512م)، کتیبه جبل اسیس (528م)، کتیبه حران (568م)، کتیبه النماره (328م) و کتیبه‎های صلعه نزدیک مدینه (4 هجری)، نشان می‎دهند که خط عربی برخلاف ادعای مینگانا و لوکزنبرگ از خط نبطی ریشه گرفته است.
45. آشنایی با خط و ابزار نگارش در بین اعراب جاهلی وجود داشته و به همین دلیل در آیات قرآن به آن اشاره شده است.
46. ادعاهای لوکزنبرگ درباره سریانی بودن واژه‎های قرآن، قابل اثبات نیست و با قوانین زبان‎شناختی سازگاری ندارد.
47. اخباری که مکه و حجاز را خالی از خط و کتابت می‎دانند، در برابر روایاتی که وجود خط را در این سرزمین اثبات می‎کنند توان مقابله ندارند.
48. موتسکی با روش تحلیل ترکیبی متن و سند حدیث، روایات جمع قرآن را نقادی کرده و آن‎ها را معتبر می‎داند.
49. هارالد موتسکی که با رویکردی فرهنگی‎محور، مسئله جمع و تدوین قرآن را مطالعه کرده، با توجه به تحلیل روایات، دیدگاه مسلمانان را واقعی‎تر از دیدگاه غربی‎ها می‎داند.
50. در تحلیل نهایی به نظر می‎رسد: اعتقاد به جمع قرآن در زمان پیامبر(ص) با واقعیت‎های تاریخی و عقیده شیعه نزدیکی بیشتری دارد.
51. با وجود اختلاف روایات، قرآن موجود نزد همه مسلمانان معروف و متواتر است.
52. با وجود روایات و گزارش‎های مختلف درباره جمع و تدوین قرآن کریم، همه مسلمانان به اصالت و اعتبار تاریخ قرآن کریم اعتقاد دارند و در طول پانزده سده از نزول قرآن کریم هیچ نسخه متفاوتی وجود نداشته است.

وضعیت کتاب

فهرست محتویات در ابتدا و فهارس فنی در انتهای کتاب آمده است.

پی‎نوشت‎های هر فصل در انتهای همان فصل آمده است.

منابع مقاله

درآمد و متن کتاب.