مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف

مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف، اثر محمد بن علی بن ابی‎جمهور احسائی، کتابی است به زبان عربی و با موضوعات کلام، فلسفه و عرفان. کتاب حاضر شرحی است بر «النور المنجي من الظلام»، از همین نویسنده که خود، حاشیه‎ای است بر «مسلك الأفهام في علم الكلام»، از همو.

مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف
پدیدآوران	ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین (نويسنده) اشميتکه، زابينه (مقدمه)
عنوان‌های دیگر	النور المجني من الظلام في حاشية مسالک الأفهام. شرح مسالک الأفهام. شرح الأفهام. النور المجني من الظلام في حاشية مسالک الأفهام. المجلي لمرآة المنجي
مکان نشر	ايران - تهران
چاپ	1
شابک	‎978-964-8036-53-4
زبان	عربي
تعداد جلد	1

تلاش ابن ابی‎جمهور در این اثر بر تلفیق اندیشه‎های کلامی اشعری و معتزلی باهم و ترکیب آنها با فلسفه و عرفان است.

ساختار

کتاب، دارای مقدمه‎ای از زابینه اشمیتکه (که توسط احمدرضا رحیمی ریسه به فارسی ترجمه شده)، مقد‎ه مؤلف، محتوای مطالب در دو بخش کلی (که خود ضمن فصول متعدد ارائه شده) و خاتمه می‎باشد.

گزارش محتوا

محمّد بن على بن ابراهیم بن ابى‎جمهور احسائى، معروف به ابن ابى‎جمهور، در میان شیعیان دوازده‎امامى نخستین کسى بود که کوشید میان جریان‎هاى فکرى زمان خود تلفیق کند. در همان هنگام که او به‎عنوان متکلمى که عمیقا تحت تأثیر اندیشه‎هاى معتزلى است – همان ‎طور که از آخرین اثر کلامى او پیداست - آغاز به فعالیت مى‎کند، در یکى از آخرین کتاب‎هاى خود با عنوان «مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف [یعنی کتاب حاضر] به شیوه‎اى بى‎سابقه و بى‎نظیر شروع به تلفیق میان کلام معتزلى و اشعرى، فلسفه مشائى و اشراقى و همچنین تصوف مى‎کند.

تمایل ابن ابی‎جمهور براى ایجاد هماهنگى میان دیدگاه‎هاى ناسازگار معتزله و اشاعره، در جای‎جای این کتاب که شاهکار او به حساب مى‎آید، هویداست. این اثر شامل متنى سه مرحله‎اى است: اول: مسلك الأفهام في علم الكلام، رساله روشمند کوتاهى در کلام (تألیف در 26 ذوالقعده 886ق/20 ژانویه 1482م، در قطیف)، از ویژگى‎هاى چنین آثارى پیروى مى‎کند: یک مقدمه (ص 49-48) که به دنبال آن، دو بخش آمده است: «القسم الأول في التوحيد»، شامل شرح صفات الهى (ص 109 به بعد) و «القسم الثاني في الأفعال» (ص 202 به بعد). مؤلف در این قسم دوم، که نظیر فصل‎هاى مربوط‍‎ به عدل الهى در ساله‎هاى معتزلى است، نخست از افعال انسانى، تکلیف و لطف بحث مى‎کند، سپس فصول مجزایى را به«الم و عوض»، نبوت (ص 236 به بعد)، امامت (ص 319 به بعد) و اعاده (ص 491 به بعد) اختصاص مى‎دهد و در پایان به‎تفصیل، مسائل مربوط‍‎ به توبه (ص 512 به بعد) و ایمان و بى‎ایمانى (ص 516 به بعد) را بررسى مى‎کند. رساله با یک «خاتمه» (ص 529 به بعد) به پایان مى‎رسد.

دوم: ابن ابى‎جمهور بعدها حاشیه‎اى بر مسلك الأفهام با عنوان النور المنجي من الظلام حاشية مسلك الأفهام، در یک‎شنبه 3 شعبان 893ق/ژوئیه 1488م، در تیمیه در الحساء نگاشته است. ابن ابى‎جمهور اندک زمانى پیش از 894ق‎/89-1488م و یا در طى همین سال قصد زیارت مکه کرد و در همین سال سفرش را از آنجا به عراق ادامه داد.

سوم: در همین سفر بود که او آغاز به نگارش شرح بر شرح خود با عنوان مجلي مرآة المنجي في الكلام و الحكمتين و التصوف کرد. مسوده این اثر در اواخر جمادى‎الآخر 895ق‎/آوریل 1490م، به نگارش درآمده و مبیضه آن در روز جمعه، 16 صفر 896ق‎/29 دسامبر 1490م، به هنگام سومین اقامت مؤلف در مشهد اتمام یافته است. ابن ابى‎جمهور در کتاب المجلي نه‎تنها قصد ایجاد هماهنگى میان عقاید متضاد معتزله و اشاعره دارد – همان ‎طور که پیش از آن در معين المعين و کشف چنین کرده است - بلکه او همچنین مى‎کوشد تا میان کلام، فلسفه مشاء و اشراق و تصوف تلفیق کند. این امر به شیوه‎اى است که در مسلك الأفهام آمده است. در مسلك الأفهام عناصر فلسفى و صوفیانه متعددى را مى‎توان مشاهده کرد که به‎طرز چشمگیرى بر مؤلف تأثیر گذاشته‎اند. فلسفه و عرفان هم به‎نحو چشمگیر و فزاینده‎اى در سراسر شرح، النور المنجي، مشاهده مى‎شود. به‎علاوه، در این شرح بازتاب‎هایى از فلسفه اشراق را مى‎توان دید. ابن ابى‎جمهور در شرح بر شرح، یعنى مجلي مرآة المنجي، بر تفسیر عقاید و مفاهیمى که در شرح به آن‎ها اشاره کرده است، تأکید مى‎کند. تأثیر فلسفه اشراق و تصوف در این شرح بر شرح آشکار است. بیشتر شرح و بسط‎ها در این اثر، نقل‎هاى مستقیم از آثار مؤلفان قدیم‎تر است. براى فلسفه، بیش از همه، از رسائل الشجرة الإلهية، اثر شمس‎الدین محمّد بن محمود شهرزورى (د: پس از 687ق‎/1288م) نقل شده است. ابن ابى‎جمهور از این کتاب فصل‎هایى را به‎تمامه، بدون اینکه منبع خود را به‎وضوح ذکر کند، در مجلي گنجانده است.

علاوه بر این، او همچنین با شرح قطب‎الدین شیرازى (د: 710ق‎/1311م) بر حكمة الإشراق سهروردى آشناست. براى عرفان فلسفى، به ‎نظر مى‎رسد که ابن ابى‎جمهور در سراسر مجلي از نوشته‎هاى حیدر آملى استفاده بسیار کرده است. او همچنین گه‎گاه به حیدر آملى ارجاع مى‎دهد، اما با اطمینان نمى‎توان نشان داد آیا ابن ابى‎جمهور - به همان شیوه که از رسائل الشجرة الإلهية شهرزورى نقل مى‎کند - ‎به‎طور منظم از هیچ‎یک از نوشته‎هاى حیدر آملى نقل کرده است. هیچ نقل مفصلى را نمى‎توان از آثار چاپ‎شده حیدر آملى یافت. همچنین ابن ابى‎جمهور به هیچ‎یک از آثار مشخص او ارجاع نمى‎دهد، به‎جز ارجاعى که به تفسیر قرآن حیدر آملى داده و از آن نقل مى‎کند.

با وجود این، همانندى‎های متعدد با موضوعات، دیدگاه‎ها و حتى گه‎گاه نحوه بیان، هیچ ‎شکى باقى نمى‎گذارد که آثار حیدر آملى، منبع اصلى قطعه‎هاى عرفانى شرح بر شرح است. ابن ابى‎جمهور همچنین، به‎کرّات، از شرح نهج البلاغه میثم البحرانى (د: 699ق‎/1300م) نقل مى‎کند. او نقل‎هاى مفصل متعددى نیز از الفتوحات المكية و فصوص الحكم ابن عربى و همچنین از مفتاح الغيب صدرالدین قونوى (د: 673ق‎/1274م) دارد. کتاب المجلي تنها چند سالى پیش از به قدرت رسیدن شاه اسماعیل اول و تأسیس شیعه به‎عنوان دینى دولتى در ایران، تألیف شده بود. ابن ابى‎جمهور در شرح مفصل خود در فصل مربوط‍‎ به امامت - با مخالفت با سه خلیفه اول - ‎نشان مى‎دهد که خود طرف‎دار متعصب شیعه دوازده‎امامى است. این مسئله از خصوصیات آن دوره بوده است.

باآنکه ابن ابى‎جمهور را به سبب تمایل بیش از حد به تصوف در مجلي، سرزنش کرده‎اند، اما این اثر بدون هیچ مشکلى رواج پیدا کرد.

وضعیت کتاب

این اثر به شماره 10 ضمن مجموعه سلسله متون و مطالعات فلسفی و کلامی از روی چاپ سنگی احمد شیرازی زیر نظر زابینه اشمیتکه، شهین اعوانی، غلامرضا اعوانی، رضا پورجوادی، نصرالله پورجوادی، ویلفرد مادلونگ و سید محمود یوسف ثانی، به چاپ رسیده است. مقدمه و فهرست‎بندی مطالب کتاب، کار زابینه اشمیتکه می‎باشد.

«این کتاب در آغاز سده 14ق‎/20م، دو بار به‎صورت سنگى به چاپ رسیده است؛ نخستین چاپ سنگى آن به کوشش غلامحسین بن محمّد خوانسارى در 1324ق‎/1906م، در تهران انجام شده است... دومین چاپ سنگى به کوشش احمد شیرازى، تهران 1329ق‎/1911م، است. ناشر چاپ 1329ق،‎ در حاشیه ص‎1 مى‎گوید که او متن چاپ نخست را با دو دست‎نویس مقابله کرده و تصحیحات را در حواشى نشان داده است. چاپ در دست افستى است از چاپ 1329ق مجلي که تنها در شمار اندکى از کتابخانه‎هاى دنیا یافت مى‎شود. چاپ حاضر شامل نمایه‎هاى متن اصلى و همچنین حواشى ناشر در کناره‎هاست. در نمایه‎ها، مدخل‎هایى که اشاره به حواشى دارد، با «*» مشخص شده است. فهرست تفصیلى مطالب نیز در آغاز کتاب آمده است. بخشى از فهرست - با حروف سیاه - مربوط‍‎ به سرفصل‎ها و بخش‎هاى متن اصلى - مسلك الأفهام - است و بخشى مربوط‍‎ به سرفصل‎هاى ناشر در کناره‎هاست. چند اشتباه در شماره‎گذارى صفحات در چاپ 1329ق،‍‎ بدون هیچ تغییرى حفظ‍‎ شده است».

منابع مقاله

مقدمه زابینه اشمیتکه.