أدب الكاتب

أدب الکاتب
پدیدآوران	دالی، محمد (محقق و معلق) ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم (نویسنده)
ناشر	مؤسسة الرسالة
مکان نشر	بیروت - لبنان
سال نشر	1420 ق یا 1999 م
چاپ	2
موضوع	زبان شناسی زبان عربی - معنی شناسی
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏PJ‎‏ ‎‏6184‎‏ ‎‏/‎‏الف‎‏2‎‏الف‎‏4
نورلایب	مطالعه و دانلود pdf

ادب الكاتب، اثرى است به زبان عربى، از ابن قتيبه، عبدالله بن مسلم دينورى (276ق)، ادب‌شناس مشهور، در ادب و فرهنگ کتابت و آنچه كاتب بايد بداند. غالب كسانى كه شرح حال ابن قتيبه را نوشته‌اند، از اين اثر، نام برده‌اند كه خود دليل اهميت آن است.

نام اين کتاب، مردد بين «ادب الكاتب» و «ادب الكتّاب» است. مؤلف، اين کتاب را برای ابومحسن عبيدالله بن خاقان، وزير متوكل عباسى تأليف كرده است. بنا بر اين تاريخ تأليف، به بيش از 251ق كه ابن خاقان در آن سال از وزارت عزل شد، بازمى‌گردد.

ساختار

کتاب، مشتمل بر مقدمه‌اى مختصر به قلم محقق، آقاى محمد الدّالى، مقدمه مؤلف و چهار بخش اصلى با عناوین «کتاب المعرفة»، «کتاب تقویم اليد»، «کتاب تقویم اللسان» و «کتاب الابنية» است و هر بخش، خود، مشتمل بر ابواب متعددى است.

گزارش محتوا

مقدمه «ادب الكاتب»، از جهت تصویر يأس‌انگيزى كه ابن قتيبه از جامعه فرهنگى عهد خویش به دست مى‌دهد، بسيار مفيد و ارزش‌مند است. تقريبا هيچ صنفى از جامعه فرهنگى از قلم تيز او در اين مقدمه، مصون نمانده است. وى، در آغاز، از روى‌گردانى و گريز مردم از «ادب» انتقاد مى‌كند ولى وزير ابومحسن؛ يعنى ابن خاقان، را از اين رذيله بركنار مى‌داند و...

وى، در ادامه معلومات و فضايل و آن‌گاه صفاتى را برمى‌شمرد كه هر كاتب هوش‌مند و چيره‌دستى بايد از آنها برخوردار باشد.

ابن قتيبه، در مقدمه کتاب، اين مقدمات را برای خواننده «ادب الكاتب» لازم مى‌شمرد:

1. اطلاعات كلى از صرف و نحو؛
2. علومى چون حساب و هندسه و نجوم و كاربرد علمى آنها در راه‌سازى، پل‌سازى، آبيارى و...
3. اطلاعات عمومى در باب فقه؛
4. اخبار و حكايات و شايد اندكى تاريخ؛
5. اخلاق نيك، عقل و قريحه كه زبان شيوا بدون آنها بى‌حاصل است.

بنا بر اين، وى، آشنايى با دانش رياضى و هندسه، فقه و حديث، اخبار و تاريخ را برای كاتب ضرورى مى‌داند و پيش از آموختن ادبِ زبانى، كسب ادب نفسانى را توصيه مى‌كند و پاك‌دامنى و بردبارى و فروتنى را لازمه تعهد شغل دبيرى مى‌داند.

ادب الكاتب مشتمل است بر

1. کتاب المعرفة، در شرح و توضيح كلمات دشوار؛
2. کتاب تقویم اليد، در شيوه نگارش و املاء؛
3. کتاب تقویم اللسان، در قرائت و تلفظ صحيح كلمات و تركيبات؛
4. کتاب الابنية، در باب اشتقاق فعل و اسم.

هر يك از اين بخش‌ها به ابوابى تقسيم شده كه مجموع آنها به 209 باب مى‌رسد.

برخى عناوین ابواب کتاب المعرفة

«باب معرفة ما يضعه الناس غير موضعه»، «باب تأویل ما جاء مثنّى في مستعمل الكلام»، «باب ما يستعمل من الدعاء في الكلام»، «باب اصول اسماء الناس»، «باب معرفة ما في السماء و النجوم و الازمان و الرياح»، «باب النبات» و...

برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اليد

«باب إقامة الهجاء»، «باب الف الوصل في الاسماء»، «باب الالف و اللام للتعريف»، «باب الف الفصل»، «باب حذف الالفات من الاسماء و اثباتها»، «باب هاء التأنيث» و...

برخى عناوین ابواب کتاب تقویم اللسان

«باب الحرفين اللذين يتقاربان في اللفظ و في المعنى و يلتبسان...»، «باب الحروف التى تتقارب الفاظها و تختلف معانيها»، «باب الافعال»، «باب ما يهمز من الاسماء و الافعال و العوام تبدل الهمزه فيه او تسقطها و...» و...

کتاب الابنية در دو بخش تنظيم شده است به شرح زير

1. ابنية الافعال و معانى ابنية الافعال؛
2. ابنية الاسماء و معانى ابنية الاسماء.

امتياز «ادب الكاتب» در ميان آثار عربى در قرون نخستين هجرى سخت آشكار و روشن است؛ چندان كه ابن خلدون آن را يكى از چهار کتاب اساسى نوع خود دانسته است.

«ادب الكاتب»، از جهت احتواء بر كلمات و اصطلاحات فارسى نيز بسيار سودمند است.

وضعيت کتاب

دانشمندان نسبت به اين کتاب توجه ویژه‌اى نشان داده‌اند؛ برخى، درباره غلطهاى راه‌يافته در آن اثرى نگاشته، برخى، به نوشتن کتابى در شرح خطبه آن پرداخته، برخى ديگر، به نگارش اثرى در شرح ابيات آن مبادرت ورزيده و گروهى ديگر، تمام آن را شرح كرده‌اند. اين آثار، عبارتند از:

1. «غلط ادب الكاتب»، ابن كيسان؛
2. «شرح خطبة ادب الكاتب»، زجاجى؛
3. «شرح خطبة ادب الكاتب»، ابوالكرم مبارک بن فاخر بن محمد بن يعقوب؛
4. «تفسير ابيات ادب الكاتب»، احمد بن محمد خارزنجى؛
5. «الاقتضاب في شرح ادب الکتاب»، ابن سيد‌‎بطليوسى؛
6. «شرح ادب الكاتب»، اسحاق بن ابراهيم فارابى؛
7. «شرح ادب الكاتب»، جواليقى.

و...

مختصر اين کتاب، توسط طاهر الجزائرى با عنوان «تلخيص ادب الكاتب»، در قاهره (1339ق / 1920م) منتشر شده است.

مقدمه «ادب الكاتب» را، «لوكنت» به فرانسه ترجمه كرده است.

نسخه حاضر در برنامه، مشتمل بر پاورقى‌هاى محقق و فهرست‌هاى زير مى‌باشد:

فهرست ابواب کتاب، آيات قرآن كريم، احاديث نبوى، أمثال، لغات، اعلام، شهرها و جاى‌ها، كلمات معرّب شده عجمى، کتاب‌ها، شواهد شعرى و رجزى و فهرست منابع و مآخذ تحقيق.

منابع مقاله

1. بهراميان، على، فرهنگ آثار ايرانى - اسلامى، ج 1، ص170؛
2. آذرنوش، آذرتاش، دايرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص456؛
3. مقدمه محقق.