تاریخ گیلان و دیلمستان
تاريخ گيلان و ديلمستان تأليف سيد ظهيرالدين مرعشي است كه در سال 880 قمری به زبان فارسی به رشته تحرير در آمده است. اين كتاب قديمى‌ترين سند تاريخي گيلان است. ويژگى‌هاي بارز اين كتاب عبارت است از:
- نخستين تأليف در ثبت و ضبط لغات محلي و اصطلاحات عاميانه.
- گردآوري شيوه زندگی اجتماعی و اقتصادی و آداب و رسوم گيلان و ديلمستان درآن دوران.
- سرشناسی مؤلف در دربار سلاطين گيلان (سادات كيا) و برخورداري از اطلاعات دست اول و نقل مشاهدات خود به گونه‌اي كه اگر مرعشي گوشه‌اي از زندگی فرمانروايان آن مرز و بوم و دوران پادشاهي سادات كيا را نشان نمي‌داد، اطلاع چنداني از اوضاع آن زمان نداشتيم.
- تصحيح كتاب توسط دكتر منوچهر ستوده كه داراي تحقيقات فراوان درباره اين منطقه بوده و به گفته خود دو سوم مسيرهايي را كه مؤلف پيموده بود، پياده و سواره طي كرده و و نقاط ييلاقي و قشلاقي را كه او نام برده از نزدیک ديده است و نسبت به مناطق و فرهنگ و واژه‌هاي آن اطلاعات كافي دارد.
| تاریخ گیلان و دیلمستان | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین (نويسنده) ستوده، منوچهر (مصحح) |
| ناشر | اطلاعات |
| مکان نشر | تهران - ایران |
| سال نشر | 1364 ش |
| چاپ | 2 |
| موضوع | دیلمان - تاریخ گیلان - تاریخ |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | DSR 2049 /ی87 م4 |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
ساختار
كتاب؛ مشتمل بر يك مقدمه و هفت باب مى‌باشد كه هر باب نيز از فصول متعدد تشكيل شده است. مقدمه كه مشتمل بر اصطلاحات گيل و ديلم بوده از ميان رفته و در نسخه موجود اثري از آن نيست. عنوان تمامي فصول با عبارت "در ذكر..." آمده است. اگر چه مقدمه كتاب از بين رفته، اما مصحح كتاب پانزده سال پيش از تصحيح اين كتاب فرهنگى بسيار گرانبها و پرمايه از واژه‌هاى گيلى فراهم ساخته كه امروز تنها منبع مهم واژه‌هاى گيلى است و با اين خدمت كمبود بخشى از كتاب مرعشى را جبران كرده است. علاوه اينكه تعدادى از واژه‌هاى گيلكى را از متن كتاب مى‌توان بدست آورد. مصحح نيز در ابتداى كتاب، مقدمه مفصل و ارزشمندي را افزوده است كه در آن به ترتيب اين مطالب آمده است:
- ارزش كتاب تاريخ گيلان و ديلمستان.
- خاندان مؤلف كتاب.
- سرگذشت مؤلف كتاب.
نويسنده، در فصل دوم از باب هفتم به منابع تحقيقي اشاره كرده و متذكر می‌شود كه بنا بر نقل وقايع مهم تاريخي داشته و در مواردي كه مورد شك و ترديد بوده از افراد مطلع رفع شبهه كرده است. وي در نقل مطالب از شيوه انتقادي استفاده كرده و مثل‌ها و اشعار فراواني نيز آورده است.
گزارش محتوا
باب اول، مشتمل بر دو مطلب بوده است: 1- تاريخ حكام و سلاطين گيلان و ديلمستان قبل از خروج سادات كيا 2- آداب و رسوم گيلان و ديلمستان.
متأسفانه اين باب و همچنين فصل اول و مقداري از فصل دوم از باب دوم نيز از بين رفته است. بخش‌هاى ديگرى كه عبارت از قسمت اعظم فصل هشتم از باب چهارم و سراسر فصل نهم و دهم و ابتداى فصل يازدهم اين باب نيز از نسخه اصلى افتاده است. نويسنده در ديباچه كتاب چنين آورده است كه بنا دارد سوانح و اتفاقات گيلان تا سال 881 قمرى را در شش باب بياورد. پس از اتمام باب ششم تصميم مى‌گيرد كه سوانح سال‌هاى 881 تا 894 را نيز اضافه كند، لذا باب هفتم را با يك مقدمه جديد مى‌آورد. آنچه در ابواب مختلف كتاب آمده است، شرح خروج سادات كيا و بدست گرفتن حكومت و شيوه فرمانروايى آنها بر گيلان و اداره امور مملكت و زندگی آنها است كه در لابلاى اين گزارشات، اطلاعات ارزنده‌اى از فرهنگ و آداب و رسوم و زبان گيلان در آن مقطع زمانى به دست مى‌آيد كه در اينجا به بخشى از آن اشاره مى‌شود:
گيلان و ديلمستان از نواحي مختلف تشكيل شده بود كه هر ناحيه‌اي كه مشتمل بر چند ده يا دهستان بوده تحت حاكميت يك فرمانرواي خود كامه بوده است. مذهب شيعه دين رسمي بود و اگر در گوشه و كنار پيروان حسن زند اسماعيلي وجود داشتند، به وسيله سادات كيا سركوب مى‌شدند. سادات كيا كه با كمك شيعيان و با شعار "رواج دين مبين به امامت سادات" به فرمانروايي رسيده بودند، در عمل با حاكمان پيشين تفاوتي نداشته و به لهو و لعب و ظلم و ستم پرداختند.
اقتصاد مردم در گيلان بر كشت برنج و به دست آوردن ابريشم و در كوهستان بر دامداري و كشت گندم و جو مبتني بوده است. اگر چه واحد پولي با نام تنگه رايج بوده است؛ اما هنوز مبادله كالا با كالا در بازارهاي روز كه در روزهاي معيني از هفته در گوراب‌ها برپا مى‌شد، نقش عمده داشت. برخی از آداب و رسوم كهن گيل و ديلم كه در كتاب با نام "رسم و آئين خسروان گيلان" و يا "دستور گيل" آمده، عبارت است از:
- آئين سوگواري كه به نحو خاصی به مدت هفت روز برگزار مى‌شود و برخی از سادات كيا گور نياكان خود را زيارتگاه ساخته بودند.
- برخی درخت‌ها را مقدس شمردن و به آنها كهنه بستن.
- كُشتي ديلمى كه ورزش باستانى اين سرزمين بوده كه تلفيفي از مشت زنى و درگيري سرپا و ورزش باستاني كنوني بوده است.
- روزبازارها در گوراب كه هنوز هم در طول هفته در يك يا چند جا بر پا مى‌شود.
- رسم شدن آراستن غلام و كنيزها با كمرهاى زرين و سيمين و جامه‌هاى زربفت با دگمه‌هاى طلا در زمان سلطان محمد كيا
نمونه‌اى از حقوق پيش از اسلام و به تعبيرى جاهلى كه از آن نام برده شده است و داراى اهميت است و توسط "على كيا" از دستور گيل محو گرديد، ارث ندادن به دختر در نبودن پسر و گرفتن "زن زر" است. رسم اخير بدين گونه بوده كه اگر كسى مى‌مرد و اموالي داشت و پسرى نداشت، ماتركش را به دخترش نمى‌دادند و زن زر مى‌گرفتند.
در اين اثر بيش از چهارصد نام جغرافيايى آمده است كه امروزه دست كم بيش از دو سوم آن نام‌ها به همان گونه نوشته و گفته مى‌شوند. اهميت اين نام‌ها بدين جهت است كه اين نام‌ها نه تنها براى جغرافياى كنونى و تاريخى و واژه شناسى سودمند است، بلكه در ميان آنها نام‌هايي ديده مى‌شود كه مى‌توانند براى اوستاشناسى و نشانه‌هاى پيوند كهن هند و ايرانى براى محققین در خور توجه و بررسى باشد. از آن جمله است: سروش، ورن، گرزمان، وستا، اكته.
وضعيت كتاب
اگر چه اين كتاب يك بار در سال 1330 قمرى چاپ شده است؛ اما تحقيق و تصحيح آن براى اولين بار صورت گرفته است. فهرست ابواب و فصول در ابتداي كتاب و نام هاي اشخاص، طوايف و تيره‌ها، مكان‌ها و آبادى‌ها، شغل‌ها و حرفه‌ها يك جا در فهرست انتهای آن آمده است. پيش از فهارس آخر كتاب، تعليقات و تصحيحات مصحح آمده است. در پاورقى‌هاى كتاب نيز تصحيح عبارات كتاب آمده است.
منابع مقاله
- متن و مقدمه كتاب.
- مقاله تاريخ گيلان و ديلمستان، عبدالرحمن عمادي، راهنماى كتاب، شماره‌هاى 106-108.
وابسته‌ها
سفرنامه استرآباد و مازندران و گیلان