حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری
حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری، اثر اسرا دوغان و مهری آریانفر، مجموعهای است که شامل بخشی از اسناد موجود در آرشیوهای ترکیه و ایران در خصوص حج و حج‌گزاری ایرانیان در قرون 13 و 14ق و بیانگر روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مرتبط با دو دولت است که تصویری مستند و واقعی از روند حج‌گزاری ایرانیان را به خواننده نشان میدهد[۱].
| حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی و قاجاری | |
|---|---|
 | |
| پدیدآوران | دوغان، اسرا (نويسنده)
آريانفر، مهري (مترجم) پژوهشكده حج و ز يارت (تدوين) |
| ناشر | نشر مشعر |
| مکان نشر | ايران - تهران |
| سال نشر | مجلد1: 1393ش , |
| موضوع | حاجيان - ايران حج |
| زبان | فارسي |
| تعداد جلد | 1 |
| کد کنگره | BP 188/8 /د94ح26* |
| نورلایب | مطالعه و دانلود pdf |
بازنگری این اثر توسط رقیه بالازاده صورت گرفته است.
انگیزه نگارش
گردآورنده کتاب، اسرا دوغان، هدف اصلی در این مجموعه را ارائه فهرستی اجمالی از اسناد حج در دو کشور (ایران و ترکیه) که بتواند پایه یک تحقیق منسجم در اینباره باشد، میداند[۲].
ساختار
مطالب این اثر بعد از دیباچه ناشر و مقدمه خانم اسرا دوغان، در دو بخش تنظیم شده است.
گفتنی است ترتیب فهرست اسنادی که در اینجا آمده، بر پایه تاریخ سند است. موضوعات درجشده در این اسناد، بسیار متنوع و مربوط به رخدادهای مختلف سیاسی، اجتماعی، بهداشتی، دشواریهای طول راه، سرقتها، قتل و غارت، مرگومیرها، جواز عبور، مالیاتها و... میباشد[۳].
گزارش محتوا
در دیباچه، از انگیزه نشر و محتویات این اثر سخن به میان آمده و خاطرنشان شده است که: در این مجموعه، کاستیهای فراوانی، از جمله اغلاط املایی، تایپی، افتادگی عبارات، ترجمه ناقص، مشخص نبودن ابتدا و انتهای برخی اسناد، موضوعبندی نشدن اسناد و ابهامات دیگر مشهود بود. با توجه به در دسترس نبودن مترجم و گردآورنده اسناد، گروه تاریخ و سیره پژوهشکده حج و زیارت تصمیم گرفت تا با مطالعه این اثر، حتیالامکان برخی از کاستیهای صوری و شکلی آن را برطرف نماید. ازاینرو تصحیح موارد فوق در بخش اسناد عثمانی و موضوعبندی و عنوانگذاری اسناد قاجاری از جمله کارهایی است که با مطالعه اسناد، موضوع اصلی هریک از اسناد استخراج و در صدر آنها آورده شد تا خواننده با مشاهده عناوین، از محتوای سند آگاه شود[۴].
مقدمه اسرا دوغان، به اهمیت اثر و توضیحی درباره اسناد دو دولت قاجار و عثمانی و نیز توضیح علائم اختصاری این اسناد اختصاص یافته است.
فصل اول این اثر درباره حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد عثمانی است که در آن، دویستوچهل سند ارائه شده است و بخش دوم آن حج‌گزاری ایرانیان به روایت اسناد قاجاری است که شامل هفتادونه سند میشود.
در مقایسه اسناد این دو دولت، اسناد عثمانی در اینترنت در وبسایت آرشیو عثمانی قرار گرفته است و بسیاری از حقایق را روشن کرده است که در اسناد و مدارک ایران دیده نمیشود[۵].
در این اسناد، با مشکلات ایرانیان در مسیر حج که برخی از آنها عبارت است از گرفتن مالیات از وسایل سفر، مانند اسبها و... کنترل تذکره و مشکلات ناشی از آن در ارزروم، حلب، شام، اسکندریه، بغداد و کرمانشاه، کشتیهای انگلیسی و مشکلات ایجادشده از طرف آنها برای حجاج ایرانی، تلاش عثمانیها در باز شدن راه جبل و برطرف شدن فتوای علما در اینباره، تأخیر کاروان حج بهخاطر حملهدارها، سه شهبندر (کارپرداز) عثمانی در بوشهر، آشنا میشویم[۶].
سفر معنوی حج که موضوع این کتاب است، در زمان جنگهای داخلی و جنگهای میان ایران و عثمانی برای ایرانیان بسیار دشوار و گاهی غیر ممکن میشده است و علاوه بر آن در طول راه هم مشکلات فراوانی بر سر راهشان قرار میگرفت که این اسناد آینهای برای بیان و نمایش آنهاست؛ مشکلاتی از قبیل راهزنی، قتل و غارت، مرگومیر و گرفتن جواز عبور از دولت عثمانی و پرداخت انواع مالیات و عوارض عبور به مأموران دولتی عثمانی و پیدا کردن وسایل سفر چون اسب و استر و یا کشتی و بیمار شدن زائران در بین راه و حمله عشایر عرب به کاروانهای زوار و امثال آنها. این مطالب، در این کتاب مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. علاوه بر آن مسائل سیاسی دوره قاجار، اختلاف وهابیان و عثمانیان و تأثیر آن بر حج ایرانیان، مسئله رؤیت هلال، تقیه، روضهخوانی، سختیهای راه حج، مسیرها و آمار حجاج، در آن به چشم میخورد[۷].
در این میان، در ضمن مطالب اسناد، گاهی با نمونههای اجتماعی بسیار جالبی نیز مواجه میشویم که مهربانی و صمیمت عثمانیها در رابطه با حج‌گزاری ایرانیان را به ما نشان میدهد[۸].
برای نمونه، اسنادی درباره پیدا شدن اسب باقر ندمی از حجاج ایرانی، تسلیم اموال متروکه حاج حسین ایرانی به خانوادهاش، توجه عثمانی به نزاع میان حجاج ایران و داغستان، قانع کردن مادر شاهزاده ایرانی عباسمیرزا که در بازگشت از سفر حج، قصد رفتن به اروپا از طریق مصر را داشت، به انصراف از تصمیم خود، ممنوعیت حج از سوی ایرانیان برای فقرا و دراویش و کمک و تقدیر ایرانیان به ساخت راه آهن عثمانی بسیار جالبتوجه هستند[۹].
وضعیت کتاب
در پاورقیها به معرفی برخی از اماکن و شهرها، ترجمه فارسی برخی از الفاظ ترکی، ترجمه برخی از اعلام، توضیح برخی از ابهامات و... پرداخته شده است. فهرست محتویات در ابتدای کتاب آمده است.
پانویس
منابع مقاله
- مقدمه و متن کتاب.
- ذاکری، مصطفی، معرفی کتاب: تاریخ حج‌گزاری ایرانیان، گزارش میراث، خرداد و تیر 1390، شماره 45، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- دوغان، اسرا، فهرست اسناد حج‌گزاری دورهی قاجاری در بایگانی عثمانی و ایرانی، میقات حج، زمستان 1386، شماره 62، درج در پایگاه مجلات تخصصی نور (نورمگز).
- پایگاه پژوهشکده حج و زیارت در اسفندماه 1396