خلاصة النظر

‏خلاصة النظر
پدیدآوران	مؤلف ناشناخته (قرن 7 ق) (نويسنده) اشميتکه، زابينه (محقق) انصاري، حسن (محقق)
عنوان‌های دیگر	خلاصة النظر
ناشر	موسسه پژوهشي حکمت و فلسفه ايران موسسه مطالعات اسلامي دانشگاه آزاد برلين
مکان نشر	ايران - تهران آلمان - برلين
سال نشر	مجلد1: 1385ش ,
شابک	‎964-8036-25-x
موضوع	کلام شيعه اماميه - متون قديمي تا قرن 14 کلام معتزله
زبان	عربی
تعداد جلد	1
کد کنگره	‏‏BP‎‏ ‎‏209‎‏/‎‏8‎‏ ‎‏/‎‏خ‎‏8

خلاصة النظر، تألیف نویسنده‎ای ناشناس (زنده در قرن ششم و اوائل قرن هفتم هجری)، در برخی موضوعات کلام شیعی، به زبان عربی نوشته شده است. تحقیق و مقدمه کتاب به قلم زابینه اشمیتکه و حسن انصاری به انجام رسیده است؛ البته مقدمه اشمیتکه به زبان انگلیسی در انتهای اثر آمده و در ابتدای اثر پیشگفتار فارسی نصرالله پورجوادی جایگزین شده است.

ساختار

کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و هشت باب است که هر باب خود مشتمل بر مسائلی است.

فصل‎بندی و چینش مباحث کتاب، شبیه فصل‎های برخی از متون کلامی سده چهارم و پنجم هجری است. مهم‎ترین ابواب آن عبارتند از: اثبات صانع، صفات، عدل، تکلیف، وعد و وعید، نبوت، امامت، امر به معروف و نهی از منکر، آجال و ارزاق‏.

نویسنده کتاب، به سبک و سیاق بسیاری از کتاب‎های قدیمی، به منابع خود اشاره نکرده و تنها به عباراتی از الاقتصاد شیخ طوسی درباره صرفه اشاره کرده است. او به برخی دیدگاه‎های کلامی سید مرتضی، ابوالصلاح حلبی و سدیدالدین حمصی اشاره کرده و مشخص نیست که آیا این دیدگاه‎ها را از کتاب‎های آنان استخراج کرده یا از منبع دیگری بهره برده است. نکته شایان توجه این است که نویسنده هیچ ارجاعی به کتاب‎های کلامی خود ندارد. شاید به این دلیل که خلاصة النظر را در جوانی و قبل از اینکه کتاب‎های کلامی دیگر را به رشته تحریر درآورد، نوشته است‏.

گزارش محتوا

نصرالله پورجوادی، مقدمه‎اش بر این اثر را این‎گونه آغاز می‎کند: کتاب خلاصة النظر که در اینجا تصحیح و به‎عنوان دومین اثر از سلسله متون و مطالعات فلسفی و کلامی چاپ می‎شود، متنی است کلامی از نویسنده‎ای شیعی دوازده‎امامی و از پیروان مذهب معتزلی. سابقه کلام معتزلی در میان شیعه امامیه به خاندان نوبختی در قرن سوم برمی‎گردد، هرچند که اثری از ایشان تاکنون پیدا نشده است. از اواخر قرن ششم به بعد، آراء ابوالحسین بصری (متوفی 436ق) در شیعیان امامی تأثیر گذاشت. آراء بصری در متکلمان امامی در قرن‎های بعد مانند خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672ق) نیز تأثیر گذاشته است. در فاصله میان حمصی رازی و خواجه نصیرالدین طوسی، آثار کلامی اندکی از امامیه به‎جا مانده است. یکی از این آثار، کتاب حاضر، یعنی خلاصة النظر است. در این کتاب، آراء ابوالحسین بصری که متفاوت از آراء بهشمیه است، دیده می‎شود. از حمصی رازی نیز در این اثر نام برده شده است، ولی مفاهیم و اصطلاحات فلسفی که از زمان خواجه نصیر وارد کلام شیعه شده است، در این اثر دیده نمی‎شود. مؤلف از پاره‎ای علمای شیعی پیش از خود، مانند خاندان نوبختی، شیخ مفید، شریف مرتضی، شیخ طوسی (به‎خصوص از دو کتاب الاقتصاد و التمهيد)، ابوالصلاح حلبی که شاگرد شیخ طوسی و شریف مرتضی بوده و بالاخره از حمصی رازی نام برده است. از ساختار کتاب و محتوای آن می‎توان فهمید که مؤلف متأثر از کتاب «المنقذ من التقليد» حمصی رازی بوده است‏.

برخی دیگر از محققان نظریه پیروی نویسنده از مکتب ابوالحسین بصری را نپذیرفته، چنین نوشته‎اند: «خلاصة النظر از کتاب‎های نویافته‎ای است که به نویسنده‎ای امامی‎مذهب و ناشناخته تعلق دارد. شواهد نشان می‎دهد که نویسنده این کتاب در دوره میانی سده ششم و هفتم هجری زندگی می‎کرده و برخی مستشرقان در یک ادعایی نه‎چندان متقن و محکم، معتزلی بودن نویسنده و پیروی او از مکتب متأخر معتزله - یعنی مکتب ابوالحسین بصری - ‎را مطرح کرده‎اند. در واقع، نویسنده کتاب، به سنت کلامی پیشین امامیه - به‎طور عمده اندیشه شیخ مفید - ‎نیز تعلق خاطر داشته است»‏.

در این اثر هیچ اشاره‎ای به نام نویسنده نشده است. همچنین با بررسی‎های انجام‎شده هیچ ارجاعی به این کتاب در کتاب‎های دیگر نیست؛ علاوه بر این، هیچ اشاره‎ای به کتابی با نام خلاصة النظر در فهارس به ‎دست نیامد. بنابراین هیچ اطلاعی از شخصیت نویسنده در دست نیست و تنها راه پیش روی ما برای شناختن وی، تأمل در مطالب کتاب است. نویسنده این کتاب از متکلمان امامیه اثناعشری است و در این اثر به اثبات امامت ائمه(ع) پرداخته و از غیبت امام دوازدهم(ع) بحث کرده است‏.

با مطالعه کتاب درمی‎یابیم که اندیشه‎های نویسنده با مقداری تندروی همراه است. او قائلین به «أکوان» را کافر می‎داند. این شیوه فکری و روش برخورد با اندیشه‎ها، خواننده را به یاد ابن عودی می‎اندازد که او کسانی را که قائل به نظریه شیئیت شیء در عدم بودند، کافر می‎دانست و آنان را مستحق زکات نمی‎دانست. با توجه به اینکه نویسنده با برخی از آراء معتزلیان - همچون بحث وجوب اصلح - ‎آشنا نبوده، منکر وجوب اصلح شده و قول به وجوب آن را به معتزله نسبت داده است. درحالی‎که معتزله در این مسئله اختلاف نظر دارند؛ به‎طوری‎که معتزله بغداد قائل به وجوب اصلح شدند و در مقابل معتزله بصره منکر آن بودند. آنچه از شواهد پیداست، نویسنده کتاب از دسترسی به برخی کتاب‎ها محروم بوده است. به همین دلیل، نسبت قوله به تجرد نفس به شیخ مفید را منکر شده است. او با این استدلال که قول به تجرد نفس با عدل و اختیار انسان منافات دارد، قول به مادی بودن حقیقت انسان را به شیخ مفید نسبت داده است که اگر نویسنده کتاب به کتاب‎های شیخ مفید، مانند أوائل المقالات یا المسائل السروية دسترسی داشت، چنین قضاوت‎هایی نمی‎کرد؛ زیرا نوعی نظریه تجرد نفس به‎صراحت، در این دو کتاب پذیرفته شده و شیخ مفید در هیچ‎کدام از آثار خود، به جسمانیت نفس نظر نداده است‏.

در صفحه عنوان کتاب چنین آمده: «از نویسنده‎ای شیعی و معتزلی». اصرار زابینه اشمیتکه، محقق کتاب بر پیروی نویسنده کتاب از ابوالحسین بصری یا دادن عنوان «معتزلی» به او روی جلد کتاب، به این دلیل نیست که نویسنده به اصول پنج‎گانه معتزله اعتقاد داشت یا امامت را همانند معتزله منکر بود، بلکه دلیل آن، این است که نویسنده کتاب در برخی مسائل کلامی - که بیشتر آن بر مسائلی از توحید و عدل متمرکز است - ‎موضعی شبیه موضع ابوالحسین داشته است. بنا بر گزارش اشمیتکه در مقدمه انگلیسی خود بر کتاب، برخی از این مسائل عبارتند از:

1. برهان اثبات وجود خدا: به اعتقاد اشمیتکه، نویسنده کتاب از برهانی که ابوالحسین بصری مبدع و مبتکر آن بوده، بهره گرفته است و می‎گوید: «و هذا المذهب عندي صحيح معتبر»، ولی با مراجعه به کتاب، درمی‎یابیم که نویسنده از برهانی بسیار ساده برای اثبات وجود خدا استفاده کرده است که ظاهراً با عنوان «برهان حضرت ابراهیم خلیل» (طریقه ابراهیم) شناخته شده است. درعین‎حال، برهانی که ابن ملاحمی به بصری نسبت می‎دهد، برهان مفصلی است که بر ملاحظه وجوه اشتراک و اختلاف اجسام مبتنی است.
2. وجود و ذات (حقیقت معدوم): یکی دیگر از مواردی که اشمیتکه به آن اشاره کرده، همراهی نویسنده کتاب با ابوالحسین بصری در اعتقاد او به وجود و ذوات است. ابوالحسین بصری دو ایده درباره وجود داشت: نخست، اشیاء و وجود یک شیءاند و دیگری، نفی نظریه بهشمیان مبنی بر اینکه اشیاء در عدم، دارای ذوات هستند. به نظریه اشمیتکه، نویسنده کتاب در این نگاه از ابوالحسین بصری پیروی کرده است. این در حالی‎ است که این نظریه در کلام امامیه ریشه دارد و شیخ مفید به این نظریه اعتقاد داشت. او معتقد بود که وجود، عین ذات است و اشیاء در حال عدم، از شیئیت برخوردار نیستند. بنابراین می‎توان ریشه اندیشه نویسنده کتاب را برگرفته از اندیشه متکلمان امامیه دانست، نه ابوالحسین بصری‏.

درباره عنوان کتاب، با توجه به افتادگی اول و آخر کتاب، طبیعتاً نباید نام آن مشخص باشد، ولی مصححان کتاب ضمن اشاره به چند بخش بودن نسخه خطی این کتاب، بخش‎های آن را به این صورت تقسیم کرده‎اند: ثانية، ثالث (که درست آن: ثالثة)، رابعة، خامسة و... و در بخش دهم، صفحه 82 آ، از نسخه خطی آمده است: «عاشرة من الخلاصة النظر» که صحیح آن باید «عاشرة من خلاصة النظر» باشد. البته، مشخص نیست که این تقسیم‎بندی و نام‎گذاری از نویسنده یا شخص دیگری بوده است. به‎هرحال، با توجه به آنچه در نسخه خطی آمده، می‎توان نام خلاصة النظر را ترجیح داد‏.

وضعیت کتاب

این کتاب که مورد توجه مستشرقان اسلامی قرار گرفته، در سال 1385ش، از سوی پروفسور زابینه اشمیتکه و آقای حسن انصاری تصحیح و منتشر شد که نسخه اصلی آن در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‎شود‏.

متن کتاب حاضر نیز از روی همان نسخه خطی تصحیح شده است‏.

مقدمه زابینه اشمیتکه ترجمه نشده و در انتهای اثر به زبان نگلیسی ارائه شده است.

فهرست مطالب در ابتدای کتاب و مصادر تحقیق در انتهای آن ذکر شده است.

همان‎ گونه که پورجوادی در پیشگفتار نوشته، نسخه مورد استفاده قطعاً به خط مؤلف نبوده، ولذا اشتباهات دستوری و رسم‎الخطی زیادی در آن دیده می‎شود؛ هرچند که احتمالاً پاره‎ای از اشتباهات از خود مؤلف است‏. این اشتباهات در متن، تصحیح و در پاورقی‎های کتاب تذکر داده شده است.

منابع مقاله

1. پیشگفتار کتاب.
2. [[:noormags:1209754

|بیاتی، حیدر، «درباره کتاب خلاصة النظر»، پایگاه مجلات تخصصی نور، مجله کلام اهل‎بیت(ع)، پاییز و زمستان 1394، شماره 2، صفحه 143 تا 160]].