جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام)

جامع التواریخ (تاریخ ایران و اسلام)، اثر فارسی رشیدالدین فضل‌الله همدانی (متوفی 718ق) طبیب، مورخ و دیوان سالار و وزیر سلسله ایلخانیان می‌باشد. البته این اثر تألیف مستقیم خود او نیست، بلکه توسط گروهی از محققان و مترجمان و زیر نظر وی آماده شده است.

جامع التواريخ (تاريخ ايران و اسلام)
پدیدآوران	رشیدالدین فضل‌الله (نويسنده) روشن، محمد (مصحح)
ناشر	مرکز پژوهشی ميراث مکتوب
مکان نشر	ايران - تهران
سال نشر	1392ش
چاپ	1
شابک	‎978-600-203-067-2
موضوع	اسلام - تاريخ ايران - تاريخ نثر فارسی - قرن 7ق.
زبان	فارسی
تعداد جلد	3
کد کنگره	‏‎‏DSR‎‏ ‎‏1029‎‏ ‎‏/‎‏ج‎‏22‎‏ ‎‏ر‎‏9*

این اثر، توسط محمد روشن، تصحیح شده است. این کتاب، از مهم ترین منابع تاریخ ایران و جهان به زبان فارسی است که از اهمیت و ارزشی یگانه برخوردار است؛ چنان که برخی دانشمندان آن را «تاریخ کبیر» و اثری «عدیم النظیر»، «یکی از اعاظم کتب تاریخی»، «دائرةالمعارف بزرگ تاریخی که هیچ یک از ملت‌های آسیایی و اروپایی نظیر آن را در قرون وسطی نداشته‌اند» یا آن را اثری خوانده‌اند که نویسنده آن به عنوان «نخستین تاریخ نویس جهانی»، تاریخ و فرهنگ دولت‌های بزرگ و گوناگون قاره‌های آسیا و اروپا را با بی طرفی عالمانه، نخستین بار وصف کرده است

ساختار

کتاب با مقدمه مصحح آغاز و مطالب که دربردارنده بخش تاریخ ایران و اسلام جامع التواریخ می‌باشد، در سه جلد تنظیم شده است.

جامع التواریخ به زبانی ساده و پیراسته نوشته شده است. اگرچه تأثیر برخی از منابع کتاب مانند «جهان گشای جوینی» و «سلجوق نامه» ظهیرالدین نیشابوری بر آن آشکار است، اما به ویژه بخش‌هایی از آن توسط ترکان اویغوری، از مغولی به فارسی ترجمه شده که به زبان محاوره زمان مؤلف، نزدیک است

بخش ایران و اسلام از جامع التواریخ بازنویسی از تاریخ نامه طبری، تاریخ آل سلجوق آن برگرفته از سلجوق نامه ظهیرالدین نیشابوری و راحة الصدور راوندی، بخش تاریخ سلاطین خوارزم آن برگرفته از «جهان گشای جوینی» و بخش سلغریان آن هم از اختصاری بس کوتاه شده از «تاریخ وصاف» است

گزارش محتوا

در مقدمه مصحح، به موضوع و اهمیت کتاب اشاره شده است

مؤلف، مانند بیشتر تاریخ نویسان مسلمان چون طبری، ابن اثیر و جز اینها، از بدو خلقت و حضرت آدم(ع) آغاز کرده، سپس به انبیای بنی اسرائیل(ع) و ظهور حضرت موسی(ع) و عیسی(ع) پرداخته و هم عرض آن در جای جای کتاب، تاریخ اسطوره ای و واقعی ایران را تا پایان روزگار ساسانیان بر آن افزوده است. سپس به پیشینه قبایل عرب و زندگانی پیش از رسالت و ظهور پیامبر اکرم(ص) پرداخته و پس از بیان رویدادهای عصر خلفای راشدین، تاریخ خلافت بنی امیه و سپس بنی عباس را تا پایان کار آنان در 656ق آورده است. پس از آن تاریخ خاندان‌هایی که در عصر خلفای عباسی بر بخش‌هایی از ایران فرمانروایی داشتند، چون بوییان، سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان را تألیف کرده است

وضعیت کتاب

فهرست مطالب هر جلد، در ابتدای همان جلد آمده و جلد سوم به شرح نسخه بدل‌ها و نمایه آیات، اعلام، اشعار فارسی، اشعار تازی و واژه نامه اختصاص یافته است.

در پاورقی‌ها علاوه بر ذکر منابع، به توضیح برخی مطالب متن پرداخته شده است.

منابع مقاله

1. مقدمه و متن کتاب.
2. موسوی، مصطفی، «دائرةالمعارف بزرگ اسلامی»، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی و همکاران (چاپ دوم)، تهران، 1377.